Του Νικόλα Κουντούρη*
- Ο διαχωρισμός των εξουσιών, η ισχυροποίηση των κοινωνικών δικαιωμάτων, η επιβολή περιορισμών στις προεδρικές θητείες, η πρόσβαση στην ατομική επιχειρηματικότητα, η διασφάλιση των κοινωνικών αγαθών είναι μερικά από τα μεγάλα θέματα που προσπαθεί να ρυθμίσει το νέο Σύνταγμα της Κούβας.
- Στην Κούβα τυπώθηκαν ένα εκατομμύριο αντίτυπα του νέου σχεδίου Συντάγματος, τα οποία διανεμήθηκαν σε πολίτες σε ολόκληρη την επικράτεια. Η διαδικασία αφορούσε σε 110 άρθρα, στο σύνολο δηλαδή σχεδόν των άρθρων του Συντάγματος. Στην τρίμηνη συζήτηση συμμετείχαν 7,6 εκατομμύρια Κουβανών, μεταξύ των οποίων για πρώτη φορά και εκείνοι που έχουν εγκαταλείψει τη χώρα, ενώ διοργανώθηκαν 110.000 συζητήσεις σε επίπεδο γειτονιάς, χώρων εργασίας, θεσμών εκπαίδευσης.
Η διαδικασία της συνταγματικής αναθεώρησης στην Κούβα έχει συγκεντρώσει την προσοχή όχι μόνο της πολιτικής συζήτησης και των ιδεολογικών διαξιφισμών παγκοσμίως, αλλά και της ευρύτερης κοινωνικής και πολιτικής σκέψης γύρω από τους θεσμούς διακυβέρνησης και δημοκρατικής συμμετοχής. Στην ευρωπαϊκή πολιτική επικαιρότητα, το ζήτημα της συνταγματικής αναθεώρησης στην Κούβα έχει εστιάσει σε μια σειρά από προτάσεις της αρμόδιας Επιτροπής Συνταγματικών Υποθέσεων της Εθνικής Συνέλευσης της Κούβας που «έκαναν αίσθηση». Ανάμεσα σε αυτές, ο διάλογος επικεντρώθηκε στο πως θα αλλάξει το άρθρο 1, το οποίο μετονομάζει το Κράτος από «κομμουνιστικό» σε «σοσιαλιστικό». Αντίστοιχα, έχει συζητηθεί αρκετά η πρόταση του άρθρου 20 για την θεσμοθέτηση της «μικρής ατομικής οικονομικής δραστηριότητας και ιδιοκτησίας», αλλά και η πρόταση για το άρθρο 68 που περιγράφει τον γάμο ως «ένωση ατόμων» και όχι «ένωση ανάμεσα σε έναν άνδρα και σε μία γυναίκα».
Ανεξάρτητα, όμως, από τις πολιτικές αντιπαραθέσεις που προκαλεί στη Δύση ο διάλογος για τη Κούβα ή τη Λατινική Αμερική γενικότερα, υπάρχει και μία άλλη διάσταση που ενδιαφέρει και τον πολιτικό, αλλά και τον επιστημονικό διάλογο, σχετικά με το ρόλο της πολιτικής συμμετοχής. Ο διάλογος αυτός έχει απασχολήσει και την ελληνική διαδικασία αναθεώρησης του Συντάγματος. Η έννοια της διαβούλευσης, ο βαθμός συμμετοχικότητας της διαδικασίας, το πλαίσιο της διατύπωσης της λαϊκής γνώμης, είναι από μόνα τους, εκτός από πολιτικά ζητήματα, και αντικείμενα της πολιτικής επιστήμης και της ανάλυσης της δημόσιας δράσης γενικότερα.
Όπως διερωτάται ο Γάλλος πολιτειολόγος Jean Pierre - Gaudin, στο πόνημα του Η συμμετοχική δημοκρατία, «δεν είναι αναγκαστικά η δημοκρατία ‘συμμετοχική’, εφόσον πρόκειται επί της αρχής τουλάχιστον για τη διακυβέρνηση επί όλων και τη συμμετοχή κάθε πολίτη σε συλλογικές επιλογές; Ωστόσο, η ιδέα της ‘συμμετοχικής δημοκρατίας’ έχει πλέον διαδοθεί σταδιακά, σε αντιδιαστολή με την κλασική αντιπροσωπευτική δημοκρατία. Η γενική αρχή είναι απλή: πρέπει να ζητείται η γνώμη των πολιτών πριν από τη λήψη συλλογικών αποφάσεων. Αλλά η εφαρμογή της δημιουργεί πολλές δυσκολίες. Πώς οργανώνεται η συμβουλευτική αλληλεπίδραση; Πόσο μακριά μπορεί να πάει η διαβούλευση; Πώς να μην αρκείται κανείς απλώς σε μια ‘συμπεφωνημένη κοινωνία των πολιτών’; Ποιοι είναι οι κίνδυνοι του λαϊκισμού;».
Τα ποσοτικά στοιχεία του διαλόγου για την συνταγματική αναθεώρηση στην Κούβα.
Στην Κούβα τυπώθηκαν ένα εκατομμύριο αντίτυπα του νέου σχεδίου Συντάγματος, τα οποία διανεμήθηκαν σε πολίτες σε ολόκληρη την επικράτεια. Η διαδικασία αφορούσε σε 110 άρθρα, στο σύνολο δηλαδή σχεδόν των άρθρων του Συντάγματος. Στην τρίμηνη συζήτηση συμμετείχαν 7,6 εκατομμύρια Κουβανών, μεταξύ των οποίων για πρώτη φορά και εκείνοι που έχουν εγκαταλείψει τη χώρα, ενώ διοργανώθηκαν 110.000 συζητήσεις σε επίπεδο γειτονιάς, χώρων εργασίας, θεσμών εκπαίδευσης. Στο τέλος της διαδικασίας, προβλέπεται απόφαση επί των αλλαγών από την Εθνική Συνέλευση και επικύρωσής της απόφασης αυτής από τους πολίτες, μέσω δεσμευτικού καθολικού δημοψηφίσματος.
Η διάσταση της θεσμικής αρχιτεκτονικής
Η διαδικασία αλλαγής του Συντάγματος της Κούβας είχε ως σημείο εκκίνησης τις προτάσεις του Κομουνιστικού Κόμματος της Κούβας, οι οποίες στη συνέχεια έλαβαν συγκεκριμένη μορφή από την Επιτροπή Συνταγματικών Υποθέσεων της Εθνικής Συνέλευσης, επιτροπή που αποτελείται από 30 αντιπροσώπους (σημ. Την Εθνική Συνέλευση της Λαϊκής Εξουσίας της Κούβας απαρτίζουν 605 αντιπρόσωποι, συνεδριάζει σε τακτά χρονικά διαστήματα, αλλά όχι καθημερινά. Το βουλευτικό αξίωμα είναι εθελοντικό και προκύπτει μέσα από την ατομική κατάθεση υποψηφιότητας σε επίπεδο εκλογικής επαρχίας). Κατόπιν οι προτάσεις αυτές τέθηκαν σε δημόσια διαβούλευση και με φυσικό και με ηλεκτρονικό τρόπο. Κάθε πολίτης μπορούσε να καταθέσει οποιαδήποτε πρόταση επί των άρθρων, η οποία καταγράφηκε, σε μία διαδικασία που είχε συνολική διάρκεια τριών μηνών.
Αποφασιστική συμμετοχή και δικαιώματα μειοψηφιών
Ένα από τα πρώτα αποτελέσματα της ευρείας συμμετοχικής διαδικασίας ήταν η αναδίπλωση σε σχέση με το θέμα της συνταγματικής κατοχύρωσης του δικαιώματος του γάμου «ανάμεσα σε άτομα» κι όχι «ανάμεσα σε άνδρες και γυναίκες». Όπως προέκυψε από τα αποτελέσματα της διαβούλευσης, ένα μεγάλο ποσοστό συμμετεχόντων εκφράστηκε αντίθετα στην σχετική πρόταση για την αναθεώρηση του άρθρου 68. Συγκεκριμένα, σύμφωνα με τα αποτελέσματα που αναρτήθηκαν στο λογαριασμό της Εθνικής Συνέλευσης στο twitter, αρνητικά στη νέα διατύπωση του άρθρου 68 τοποθετήθηκαν 158.000 περίπου πολίτες, από τους 192.000 που κατέθεσαν άποψη επί του θέματος. Σε συνέχεια αυτού του γεγονότος, η Επιτροπή Αναθεώρησης του Συντάγματος δεσμεύτηκε να αναζητήσει μία νέα φόρμουλα και πιθανότατα θα υιοθετήσει μία γενική διάταξη που θα παραπέμπει στον οικογενειακό κώδικα, ο οποίος θα αναμορφωθεί σε δεύτερη φάση και θα κυρωθεί με νέο δημοψήφισμα.
Πολιτική συμμετοχή και σοσιαλιστικός μετασχηματισμός;
Ανεξάρτητα από τα όρια του συμμετοχικού εγχειρήματος στην Κούβα, αυτό που χαρακτήρισε την διαδικασία δεν είναι άλλο από τη βούληση για σοσιαλιστικό μετασχηματισμό, μέσω της λαϊκής και δημοκρατικής συμμετοχής και νομιμοποίησης. Είναι εφικτή μία τέτοια στόχευση; Ο διαχωρισμός των εξουσιών, η ισχυροποίηση των κοινωνικών δικαιωμάτων, η επιβολή περιορισμών στις προεδρικές θητείες, η πρόσβαση στην ατομική επιχειρηματικότητα, η διασφάλιση των κοινωνικών αγαθών είναι μερικά από τα μεγάλα θέματα που προσπαθεί να ρυθμίσει το νέο Σύνταγμα της Κούβας. Η εφαρμογή του θα τα καταφέρει να μετασχηματίσει το σοσιαλισμό της Κούβας; Θα σηματοδοτήσει οπισθοχώρηση από την «κομμουνιστική επανάσταση»; Θα θωρακίσει μια νέα κοινωνική πορεία προς τον δημοκρατικό σοσιαλισμό; Όπως και να έχει, η διαδικασία της λαϊκής συμμετοχής από μόνη της δημιουργεί νέα δεδομένα.
* Πολιτειολόγος
