Του John Restakis*
- Στο χωριό Calceranica της Βορείου Ιταλίας, η κοινότητα των 1000 κατοίκων δημιούργησε μια ψηφιακή πλατφόρμα που συγκεντρώνει περισσότερες από 600 άδειες κατοικίες και λειτουργεί σαν διαδικτυακό σημείο κρατήσεων για τους τουρίστες. Ο τοπικός δήμος και μια τοπική υπηρεσία χρησιμοποιεί την πλατφόρμα εξασφαλίζοντας ότι οι ενοικιάσεις συνδέονται και με άλλους τοπικούς πόρους, τοπικούς προμηθευτές, εστιατόρια και τοπικά αξιοθέατα, ώστε να αναζωογονείται η τοπική οικονομία.
- Η Modo είναι ένας συνεταιρισμός από κοινού χρήσης αυτοκινήτων στο Vancouver. Επιτρέπει στα μέλη του να διαμοιράζονται 500 περίπου αυτοκίνητα που τα διαχειρίζονται μέσα από μια διαδικτυακή πλατφόρμα. Σε μια πόλη σαν την Αθήνα, όπου η συντήρηση και το παρκάρισμα ενός αυτοκινήτου μπορεί να αποτελεί πονοκέφαλο, ένα σύστημα όπως της Modo μπορεί να περιορίσει την ανάγκη για ιδιοκτησία ενός αυτοκινήτου για αρκετούς πολίτες.
Ιστορικά, οι συνεταιρισμοί γεννήθηκαν σε μια προσπάθεια απάντησης στα καταστροφικά αποτελέσματα των δυνάμεων της καπιταλιστικής αγοράς που συστηματικά υπονόμευσαν τις κοινωνικές αξίες, αλλά και την ίδια την υγεία και ευημερία των ατόμων και των κοινοτήτων.
Στο παρελθόν οι στρατηγικές αυτές οδήγησαν στη δημιουργία συνεταιρισμών που επιδίωκαν να μετασχηματίσουν την οικονομία της αγοράς και το εταιρικό μοντέλο της βιομηχανικής εποχής σε κοινωνικά επωφελείς μορφές, μέσω της δημιουργίας δημοκρατικών επιχειρήσεων που ανταγωνίζονταν ευθέως τους καπιταλιστικούς ανταγωνιστές τους. Μέσω των συνεταιρισμών, το βιομηχανικό μοντέλο, σύμφωνα με το οποίο το κεφάλαιο μίσθωνε και εκμεταλλευόταν την εργασία με σκοπό την ατομική ιδιοποίηση, αντιστράφηκε από τον κοινωνικό έλεγχο του κεφαλαίου με σκοπό το συλλογικό όφελος, είτε αυτό επρόκειτο για την δημιουργία απασχόλησης μέσω των συνεταιρισμών εργαζομένων είτε την κάλυψη κοινωνικών αγαθών όπως η κατοικία, η υγειονομική περίθαλψη και η ασφάλιση. Οι συνεταιρισμοί ακολουθούσαν την επικρατούσα μορφή και δυναμική της βιομηχανικής οικονομίας που βασίζονταν στην ενσωμάτωση του κεφαλαίου σε φυσικούς χώρους και την παραγωγή και ανταλλαγή φυσικών αντικειμένων.
Ο κόσμος έχει αλλάξει ριζικά από τότε. Το ίδιο και οι τρόποι με τους οποίους άτομα και συλλογικότητες παλεύουν για να προάγουν μορφές οικονομίας που υπηρετούν κοινωνικούς και συλλογικούς στόχους πέρα και ενάντια στις καπιταλιστικές δυνάμεις της περίφραξης, της εξόρυξης και της εκμετάλλευσης. Οι σημερινοί συνεταιρισμοί ανταγωνίζονται στην εποχή της Google.
Ένα πολύ καλό παράδειγμα αυτής της αλλαγής είναι οι συνεταιριστικές πλατφόρμες.
Σήμερα, έχουμε όλοι εξοικειωθεί με εταιρείες όπως η Airbnb και η Uber, οι οποίες δεν αντλούν αξία που γεννιέται από την εκμετάλλευση της μισθωτής εργασίας ή περιουσιακών στοιχείων με φυσική υπόσταση, αλλά μέσω της διαμεσολάβησης και της αξιοποίησης των δεδομένων των ανθρώπων που χρησιμοποιούν τις ψηφιακές τους πλατφόρμες. Η Airbnb, ο μεγαλύτερος διαχειριστής τουριστικών καταλυμάτων στον κόσμο, δεν είναι ιδιοκτήτης κανενός διαμερίσματος. Η Uber, η μεγαλύτερη εταιρεία υπηρεσιών ταξί στον κόσμο, δεν είναι καν ιδιοκτήτης οχημάτων. Τόσο η Airbnb όσο και η Uber εκμεταλλεύονται την ιδιωτική περιουσία και την εργασία ιδιωτών που χρησιμοποιούν τα πληροφορικά τους συστήματα - ιδιωτικά οχήματα στη μια περίπτωση και προσωπική ακίνητη περιουσία στην άλλη. Η νέα εποχή του κεφαλαίου βασίζεται στην περίφραξη και χειραγώγηση της πληροφορίας και των δεδομένων κατά τον ίδιο τρόπο με τον οποίο αναπτύχθηκε ο καπιταλισμός στο παρελθόν με την περίφραξη και την εκμετάλλευση της γης, της εργασίας και των συστημάτων παραγωγής που εξαρτώνταν απ’ αυτά.
Οι συνεταιριστικές πλατφόρμες αντιστρέφουν αυτή τη λογική εκδημοκρατίζοντας τον έλεγχο και την ιδιοκτησία των ψηφιακών πλατφορμών και της πληροφορίας προς όφελος αυτών που πραγματικά δημιουργούν την αξία σε αυτά τα συστήματα: των ίδιων των χρηστών τους. Καθώς τα παραγωγικά συστήματα ολοένα και περισσότερο βασίζονται στην πληροφορία και ψηφιοποιούνται, έτσι και οι προσπάθειες πρέπει να κατευθύνονται στην ανάκτηση του ελέγχου της πληροφορίας - τόσο της δημόσιας όσο και της προσωπικής - ώστε να εξυπηρετούνται δημόσιοι και όχι ιδιωτικοί σκοποί. Οι ψηφιακές συνεταιριστικές πλατφόρμες ανοίγουν ένα νέο πεδίο στον αγώνα για να ασκηθεί κοινωνικός έλεγχος στο κεφάλαιο.
Η σημασία αυτού του κινήματος είναι ευρύτερη. Η δυνατότητά του να μεταβάλει το σημερινό παράδειγμα της περίφραξης και εκμετάλλευσης της γνώσης και της πληροφορίας για ιδιωτικό κέρδος είναι αξιοσημείωτη. Από τη δημιουργία αναχωμάτων προστασίας στην αυξανόμενη τάξη των επισφαλώς εργαζομένων μέχρι την βελτίωση της ποιότητας των κοινωνικών υπηρεσιών, η συνεταιριστική ανασύνταξη των πληροφοριακών συστημάτων είναι κομβικής σημασίας για τη ριζοσπαστική αλλαγή του συστήματος στην ψηφιακή εποχή.
Στην Ελλάδα, υπάρχει σημαντικό πεδίο για την ανάπτυξη ψηφιακών πλατφορμών που μοιράζονται την αξία με τους χρήστες (σε αντίθεση με την απόσπαση αξίας από αυτούς). Με ποιο τρόπο θα μπορούσαν συνεταιριστικές πλατφόρμες να προσφέρουν συγκεκριμένα οφέλη σε άτομα και κοινότητες στον ελληνικό χώρο; Υπάρχουν σημαντικά παραδείγματα που μπορούν να προσφέρουν υποδείγματα για προσαρμογή στην ελληνική πραγματικότητα.
Στον κρίσιμο τομέα της κοινωνικής φροντίδας, ο ιαπωνικός συνεταιρισμός Fureai Kippu οργανώνει εθελοντές που προσφέρουν φροντίδα στους ηλικιωμένους της γειτονιάς τους. Ο χρόνος που δαπανάται παρέχοντας φροντίδα στους ηλικιωμένους μεταφράζεται σε ένα νόμισμα το οποίο μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να δεχθεί ο ίδιος φροντίδα αργότερα ή κάποιος άλλος σε μια άλλη περιοχή. Το σύστημα πίστωσης βασίζεται στην αμοιβαιότητα και τις καταγραφές του χρόνου των εθελοντών διαχειρίζεται ένα πληροφορικό σύστημα που είναι ιδιοκτησία του συνεταιρισμού των μελών. Η αξία παράγεται και διαμοιράζεται συλλογικά.
Η Modo είναι ένας συνεταιρισμός από κοινού χρήσης αυτοκινήτων στο Vancouver. Επιτρέπει στα μέλη του να διαμοιράζονται 500 περίπου αυτοκίνητα που τα διαχειρίζονται μέσα από μια διαδικτυακή πλατφόρμα. Σε μια πόλη σαν την Αθήνα, όπου η συντήρηση και το παρκάρισμα ενός αυτοκινήτου μπορεί να αποτελεί πονοκέφαλο, ένα σύστημα όπως της Modo μπορεί να περιορίσει την ανάγκη για ιδιοκτησία ενός αυτοκινήτου για αρκετούς πολίτες.
Ένας άλλος τομέας στον οποίον οι συνεταιριστικές πλατφόρμες θα μπορούσαν να ωφελήσουν ιδιαίτερα είναι ο τομέας των ενοικιαζόμενων κατοικιών. Η εκτίναξη των ιδιωτικών μισθώσεων μέσω Airbnb αποδείχτηκε τόσο επωφελής όσο και καταραμένη σε πολλές πόλεις. Υπάρχουν, ωστόσο, βιώσιμες εναλλακτικές κατά τις οποίες τοπικές κοινωνίες μπορούν συλλογικά να διαχειριστούν την ενοικίαση ιδιωτικών κατοικιών, ώστε να παραμένει κάποιο όφελος και για το σύνολο της κοινότητας.
Στο χωριό Calceranica της Βορείου Ιταλίας, η κοινότητα των 1000 κατοίκων δημιούργησε μια ψηφιακή πλατφόρμα που συγκεντρώνει περισσότερες από 600 άδειες κατοικίες και λειτουργεί σαν διαδικτυακό σημείο κρατήσεων για τους τουρίστες. Ο τοπικός δήμος και μια τοπική υπηρεσία χρησιμοποιεί την πλατφόρμα εξασφαλίζοντας ότι οι ενοικιάσεις συνδέονται και με άλλους τοπικούς πόρους, τοπικούς προμηθευτές, εστιατόρια και τοπικά αξιοθέατα, ώστε να αναζωογονείται η τοπική οικονομία. Με την κρίση της αγροτικής οικονομίας και την εγκατάλειψη των χωριών μας, το παράδειγμα αυτό θα άξιζε να μελετηθεί και να αντληθούν διδάγματα.
Ωστόσο, ο τομέας της επισφαλούς εργασίας ίσως να είναι αυτός όπου οι ψηφιακές συνεταιριστικές πλατφόρμες μπορεί να έχουν την μεγαλύτερη εφαρμογή. Ανάμεσα σε όλες τις χώρες του ΟΟΣΑ, η Ελλάδα έχει υποστεί τις περισσότερο καταστροφικές συνέπειες της απορρύθμισης και της ψηφιοποίησης της αγοράς εργασίας. Τα ποσοστά των επισφαλών, υπο-απασχολούμενων και αυτο-απασχολούμενων εργαζομένων είναι από τα υψηλότερα στην Ευρώπη. Οι πολλές χιλιάδες υπεργολάβικά εργαζόμενοι, σύμβουλοι, οδηγοί-διανομείς, καθηγητές φροντιστηριακών μαθημάτων και αυτοαπασχολούμενοι κάθε κατηγορίας, έχουν την ίδια ανάγκη προστασίας και οργανωτικής ισχύος στη σημερινή ψηφιακή οικονομία με αυτή που κάποτε στερούνταν οι ανοργάνωτοι εργοστασιακοί εργάτες στις παλιές βιομηχανικές οικονομίες.
Η SΜart είναι μια ψηφιακή συνεταιριστική πλατφόρμα που εδρεύει στις Βρυξέλλες και προσφέρει online υποστήριξη σε σχεδόν 90.000 αυτοαπασχολούμενους εργαζόμενους σε 9 ευρωπαϊκές χώρες. Τα μέλη της SMart έχουν πρόσβαση σε κοινωνικές παροχές όπως υγειονομική περίθαλψη και σύνταξη μέσω του συνεταιρισμού που τους αντιμετωπίζει σαν «υπαλλήλους» και προσφέρει στα μέλη του υποστήριξη σε λογιστικά, διαχειριστικά και νομικά ζητήματα, μια σειρά από υπηρεσίες που σε διαφορετική περίπτωση τα μέλη του θα έπρεπε να πληρώνουν από την τσέπη τους. Οι συνεταιριστές έχουν πρόσβαση σε μικροδάνεια, προσωπικές συμβουλές και κοινόχρηστους χώρους εργασίας μέσω του συνεταιρισμού.
Είναι εύκολο να διακρίνει κανείς με ποιο τρόπο τέτοιες συνεταιριστικές πλατφόρμες μπορούν να εξασφαλίσουν ένα βαθμό ασφάλειας και αλληλεγγύης ενάντια στην απομόνωση και την επισφάλεια των αμέτρητων αυτοαπασχολούμενων στην Ελλάδα.
Οι συνεταιριστικές πλατφόρμες αναδεικνύονται σαν ένα μοντέλο επαναστατικής επιχείρησης της εποχής μας. Ωστόσο, τέτοια εγχειρήματα δεν ξεφυτρώνουν έτσι απλά από μόνα τους. Όπως και η ανάδειξη κάθε άλλης μορφής επιχείρησης ή κοινωνικής καινοτομίας, έχουν ανάγκη από εύφορο έδαφος.
Ακούμε συνεχώς για την ανάγκη δημιουργίας ενός ευνοϊκού «επιχειρηματικού περιβάλλοντος» προκειμένου να αναπτυχθούν οι επιχειρήσεις. Μέσα σε μια γενικότερη ατμόσφαιρα όπου μόνο οι καπιταλιστικές αγορές και οι κερδοσκοπικές επιχειρήσεις θεωρούνται αποδεκτές, το ευνοϊκό περιβάλλον είναι πολύ περισσότερο απαραίτητο για την επιτυχία των κοινωνικών επιχειρήσεων. Στην εποχή της λιτότητας οι καπιταλιστικές επιχειρήσεις εξυμνούνται. Ταυτόχρονα, όμως, γεννιέται και η αντίθετη πλευρά, που οραματίζεται άλλους τρόπους οργάνωσης της εργασίας και χρήσης των τεχνολογιών της εποχής μας, ώστε να εξυπηρετούν ευρύτερους κοινωνικούς σκοπούς αντί απλώς κάποια ιδιωτικά συμφέροντα. Η ανανέωση του ενδιαφέροντος για τους συνεταιρισμούς και τα κοινά και η ανάδυση της Κοινωνικής και Αλληλέγγυας οικονομίας αποτελούν έμπρακτες αποδείξεις.
Προκειμένου να μεγιστοποιηθούν οι δυνατότητες αυτού του δυναμικού κινήματος είναι επιτακτικό να διαμορφωθεί μια πραγματικά προοδευτική κρατική στρατηγική για την ψηφιακή εποχή. Η βελτίωση της νομοθεσίας σχετικά με την Κοινωνική και Αλληλέγγυα οικονομία υπήρξε ένα πρώτο και σημαντικό βήμα. Η εκκίνηση ενός προγράμματος με σκοπό την υποστήριξή της υπήρξε ένα δεύτερο σημαντικό βήμα. Ωστόσο, πολύ περισσότερα είναι απαραίτητο να γίνουν.
Για να προχωρήσουμε σε αυτό τον νευραλγικό τομέα, τα επόμενα βήματα απαιτούν έρευνα σχετικά με το σε ποιους τομείς και με ποιο τρόπο ο εκδημοκρατισμός των πληροφοριακών συστημάτων και πλατφορμών θα ωφελήσει σε μεγαλύτερο βαθμό την οικονομία και θα εξυπηρετήσει τις πολύπλευρες ανάγκες των κοινοτήτων. Θα χρειαστεί να αναπτυχθούν προσεκτικά σχεδιασμένα εργαλεία για κοινωνικές επενδύσεις, ώστε να υποστηρίξουν αυτά τα εγχειρήματα. Εκπαιδευτικά προγράμματα και τεχνικοί πόροι είναι απαραίτητοι προκειμένου να βοηθήσουν τους κοινωνικούς επιχειρηματίες και να αναπτυχθούν οι δυνατότητες σε προσωπικό, κοινοτικό και θεσμικό επίπεδο. Η υιοθέτηση νομοθεσίας που επιτάσσει την ελεύθερη και ανοιχτή χρήση της γνώσης και της πληροφορίας για δημόσιους σκοπούς και το κοινό όφελος είναι ένα πολύ σημαντικό βήμα. Τέλος, θα πρέπει να παραμεριστούν παρωχημένοι περιορισμοί του παρελθόντος που αφορούν τη ρύθμιση και την ταξινόμηση των διαφορετικών τύπων συνεταιρισμών, αν πραγματικά επιθυμούμε να δούμε τις ψηφιακές πλατφόρμες να δυναμώνουν.
Οι συνεταιριστικές ψηφιακές πλατφόρμες, όπως και οι άλλοι συνεταιρισμοί που αναδύθηκαν σαν μορφές κοινωνικής άμυνας στην εποχή της Google, θα χρειαστούν υποστήριξη με δημόσιες πολιτικές και νομοθετικές ρυθμίσεις αντίστοιχες της πραγματικότητας της εποχής μας.
Μετάφραση: Γιώργος Παπανικολάου
* Ο John Restakis είναι συγγραφέας, ακτιβιστής και ειδικός στην συνεταιριστική οικονομία και ανάπτυξη. Είναι ειδικός σύμβουλος στη Smart Co-op και συνεργαζόμενος καθηγητής στο Centre for Sustainable Community Development του πανεπιστημίου Simon Fraser στο Vancouver του Καναδά. Είναι συγγραφέας του βιβλίου Humanizing the Economy - Co-operatives in the Age of Capital, New Society Publishers, 2010.
