Του Ohannes Kılıçdağı*
Ακούμε συχνά ότι το κλειδί για την ειρηνική συνύπαρξη ανάμεσα σε διαφορετικές κουλτούρες είναι η ανεκτικότητα. Οι ίδιες φωνές παρουσιάζουν την Οθωμανική Αυτοκρατορία ως ένα καλό παράδειγμα ανεκτικής κοινωνίας, άρα με την ίδια λογική ως ένα παράδειγμα το οποίο θα μπορούσαμε να υιοθετήσουμε και σήμερα ως μοντέλο. Θέλω να είμαι ξεκάθαρος: αυτό δεν είναι σωστό. Στην ιστορία αυτού του τόπου δεν υπάρχει κανένα μοντέλο το οποίο να μπορεί να αξιοποιηθεί ως σημείο αναφοράς για τις πρακτικές συνύπαρξης στο σήμερα, στις αρχές δηλαδή του 21ου αιώνα. Αν πρέπει να προτείνουμε ένα γενικό απολογισμό για το «κλασικό οθωμανικό μοντέλο συνύπαρξης» κοιτάζοντας τα σκαμπανεβάσματα και τις μεταβολές του ανά τους αιώνες, τότε μιλάμε ουσιαστικά για ένα μοντέλο το οποίο αναγνώριζε τη διαφορετικότητα, αλλά ταυτόχρονα τη σημασιοδοτούσε με εμφανή τρόπο, ώστε να στηρίζει μια συγκεκριμένη ιεραρχία. Ή, για να το πούμε αλλιώς, στην Οθωμανική Αυτοκρατορία δεν υπήρχαν «ίσα κι όμοια» ανάμεσα στους μουσουλμάνους και τους μη μουσουλμάνους. Μπορούμε, λοιπόν, να διαβάσουμε όλη την ιστορία του οθωμανικού-τουρκικού εκσυγχρονισμού και των επώδυνων συνεπειών του ως μια προσπάθεια εξομοίωσης των διαφορών εκείνων που έθεταν σε αμφισβήτηση το προϋπάρχον μοντέλο. Από αυτή τη σκοπιά ο οθωμανικός-τουρκικός εκσυγχρονισμός κατέληξε στην αποτυχία: οι ελίτ που διοίκησαν την αυτοκρατορία επέλεξαν τελικά με τις πολιτικές που προώθησαν όχι να εξομοιώσουν τις διαφορές, αλλά να τις εξαφανίσουν.
Ακόμα και από ετυμολογική άποψη, ανεκτικότητα δείχνουμε απέναντι σε μια κατάσταση ή ένα άτομο το οποίο μας βλάπτει. Αν λοιπόν το οθωμανικό κράτος μια τέτοια ανεκτικότητα επιδείκνυε στους Αρμενίους, τους Ρωμιούς κλπ, γιατί θα πρέπει να αποτελεί παράδειγμα προς μίμηση για εμάς; Εδώ υπάρχει κάτι επικίνδυνο, που μόνο έμμεσα υποδηλώνεται: σαν η ύπαρξη διαφορετικών θρησκευτικών και πολιτισμικών ομάδων να αποτελούσε από μόνη της λόγο ανησυχίας, και οι Οθωμανοί να επιδείκνυαν ανεκτικότητα, μόνο και μόνο επειδή δεν μπορούσαν να λύσουν το πρόβλημα ριζικά! (Μέχρι που τελικά τα κατάφεραν, ακόμα και αν άφησαν ένα κομμάτι της δουλειάς στην Τουρκική Δημοκρατία). Εξάλλου το οθωμανικό κράτος επέτρεπε την παρουσία μη μουσουλμάνων στην αυτοκρατορία όχι μόνο για λόγους ανεκτικότητας, αλλά και για λόγους χρημάτων - ο κεφαλικός φόρος που πλήρωναν μόνον οι χριστιανοί και οι εβραίοι αποτελούσε σημαντική πηγή εισοδήματος για την αυτοκρατορία. Αν, μιλώντας υποθετικά, μια μέρα μαζεύονταν όλοι οι μη μουσουλμάνοι στις πύλες του παλατιού και έλεγαν «είδαμε το φως της αλήθειας και θέλουμε να μεταστραφούμε στο Ισλάμ», κατά πάσα πιθανότητα θα τους γύριζαν πίσω.
Ας δεχτούμε ότι, σε σύγκριση με την κατάσταση στην τότε Ευρώπη, οι Οθωμανοί της κλασικής περιόδου φέρονταν συγκριτικά καλύτερα στις θρησκευτικές μειονότητες. Πώς όμως μπορούμε ακόμα και να συγκρίνουμε το μοντέλο εκείνο με σημερινές έννοιες όπως τα ανθρώπινα δικαιώματα ή η δημοκρατία; Δεν έχουμε το δικαίωμα να ενοχλούμαστε από την ύπαρξη και μόνον της διαφορετικότητας στη θρησκεία, στη γλώσσα, στην κουλτούρα και στον τρόπο ζωής του άλλου, άρα ούτε και το δικαίωμα να είμαστε ανεκτικοί απέναντί της - δεν έχει έρθει ο καιρός να το αναγνωρίσουμε; Τι θα συμβεί αν κάποιος φτάσει στα όρια της ανεκτικότητάς του ή αν αυτά τα όρια είναι πιο στενά σε κάποιους σε σχέση με άλλους; Πώς μπορούμε να θέσουμε κοινά κριτήρια για την ανεκτικότητα;
Συνοψίζοντας, η ανεκτικότητα δεν μπορεί να αποτελεί θεμέλιο και εγγύηση, ώστε σήμερα διαφορετικές πολιτισμικές ομάδες να συνυπάρχουν χωρίς να μπλέκονται οι μεν στις δουλειές των δε. Αυτό φυσικά δεν σημαίνει ότι η ανεκτικότητα από μόνη της είναι κάτι κακό. Σημασία έχει απέναντι σε τι πράγμα είμαστε ανεκτικοί και αν έχουμε τέτοιο δικαίωμα ή όχι. Η ανεκτικότητα, δηλαδή, είναι μια έννοια που πρέπει να περιορίζεται στις σχέσεις ανάμεσα στα άτομα. Αν εξελιχθεί σε θεμέλιο πολιτικών και κοινωνικών συστημάτων, ο καθένας μας βρίσκεται στο έλεος των άλλων.
Ό,τι λέμε για την ανεκτικότητα θα μπορούσαμε να το πούμε και για την αγάπη. «Όλα ξεκινούν με την αγάπη», «ας αγαπήσουμε και ας αγαπηθούμε» - τέτοιες φράσεις ακούγονται ευχάριστα, αλλά κανείς δεν μπορεί να αγαπήσει κάποιον με το ζόρι. Η αγάπη είναι κάτι καλό, αλλά τι κάνουμε όταν λείπει; Εξάλλου, η αγάπη είναι εφήμερη - σήμερα υπάρχει, αύριο μπορεί όχι. Η κοινωνική συμβίωση δεν μπορεί να βασίζεται σε τέτοιες ολισθηρές έννοιες. Όσο αβάσιμο είναι το συλλογικό μίσος απέναντι σε μια ομάδα τόσο αβάσιμη είναι και η συνολική αποδοχή (φυσικά το συλλογικό μίσος έχει καταστροφικές συνέπειες, άρα είναι χειρότερο και απαράδεκτο).
Αν είναι έτσι, τι μπορεί να αποτελέσει τη βάση για την από κοινού οικοδόμηση μιας πολιτικής και κοινωνικής δομής; Η ανθρωπότητα το έχει ανακαλύψει εδώ και καιρό: η ισότητα, η ελευθερία, τα δικαιώματα και η δικαιοσύνη (προσοχή, δεν πειράζει αν λείπει η «αδελφότητα», δεν είναι μέσα στις προϋποθέσεις). Έχει σημασία να γίνει κατανοητό το εξής: αυτοί που δεν εγκρίνετε, που δε σας αρέσουν, που δεν αγαπάτε, έχουν κι εκείνοι δικαιώματα. Εσείς από την άλλη δεν έχετε το δικαίωμα να κάνετε όλα όσα θέλετε. Αυτό μπορεί να ακούγεται αφελές σε σημείο βλακείας στις σημερινές τοπικές και παγκόσμιες συνθήκες. Αλλά πρέπει να καταλάβουμε, να εσωτερικεύσουμε ότι άλλο το δικαίωμα στη διαφορετικότητα και άλλο η ανοχή. Κι αυτό είναι κάτι που πρέπει να θυμόμαστε και να θυμίζουμε ιδιαίτερα στις σημερινές τοπικές και παγκόσμιες εξελίξεις.
Σημείωση: αυτό το κείμενο είχε εκδοθεί πριν από επτά χρόνια σε ελάχιστα διαφορετική μορφή. Όπως δεν υπήρξε η μεταβολή εκείνη που θα καθιστούσε περιττή την επανάληψη των παραπάνω, στο ζήτημα του σεβασμού της διαφορετικότητας βρισκόμαστε πια πιο πίσω και από το μοντέλο της ανεκτικότητας.
* Αρμένιος που δίδασκε Κοινωνιολογία μέχρι πέρυσι στο Bilgi University της Κων/λης. Τώρα είναι μεταδιδακτορικός ερευνητής στο Κέντρο Μεσανατολικών Σπουδών στο Harvard
Μετάφραση: Συντακτική Ομάδα Ενθεμάτων
1 Αναδημοσίευση από την Agos, δίγλωσση (αρμενικά, τουρκικά) εβδομαδιαία εφημερίδα της Κων/λης
