Του Παναγιώτη Στάθη*
Ορισμένες από τις συνθήκες που διαμορφώθηκαν κατά την επανάσταση του 1821 φαίνεται ότι επηρέασαν τις ερωτικές και σεξουαλικές πρακτικές. Μια τέτοια συνθήκη ήταν η μεγάλη αύξηση της κινητικότητας (χωρικής και κοινωνικής), η συνεύρεση και η επικοινωνία στον επαναστατημένο χώρο ανθρώπων από πολλαπλά κοινωνικά, πολιτισμικά και χωρικά περιβάλλοντα με διαφορετικές κουλτούρες (φιλέλληνες, Φαναριώτες, μορφωμένοι Έλληνες από τις παροικίες μαζί με ντόπιες παραδοσιακές κοινωνικές ομάδες και πρόσφυγες). Άλλος παράγοντας ήταν η αλλαγή στις δομές εξουσίας: το δεδομένο και εν πολλοίς σταθερό οθωμανικό πλαίσιο υποκαταστάθηκε από ένα σύστημα υπό διαρκή αίρεση, στο οποίο την εξουσία ασκούσαν οι μέχρι πρότινος αρχόμενοι, πολλοί από τους οποίους δεν ήταν εξοικειωμένοι παρά μονάχα με το οθωμανικό μοντέλο εξουσίας. Στο πλαίσιο αυτών των νέων συνθηκών, το περιεχόμενο, οι διαστάσεις και το εύρος των εννοιών «επανάσταση» και «ελευθερία» δεν είναι δεδομένα· αποτελούν ζητούμενο και διακύβευμα και μπορεί να μην περιορίζονται στο πολιτικό και το θρησκευτικό πεδίο, αλλά να επεκτείνονται σε διάφορες κοινωνικές πρακτικές. Το πλέγμα αυτό των νέων συνθηκών απελευθερώνει δυναμικές που δεν μπορούσαν να εκφραστούν λόγω της οθωμανικής κυριαρχίας, των παραδοσιακών πολιτισμικών προτύπων και του ασφυκτικού ελέγχου της Εκκλησίας, της κοινότητας και της οικογένειας στο άτομο. Είναι ενδεικτικό ένα τραγούδι που συντέθηκε στα πρώτα χρόνια του Αγώνα:
Τι να κάμω η καημένη πού ’χω μάνα κι είν’ κακιά,
δεν μ’ αφήνει να γλεντήσω τώρα πού ’ναι ελευθεριά,
με τα λεύθερα τα παιδιά, ζήσετε λεύθερα,
που φορούν τις φουστανέλες τα τσαρούχια τα πλεκτά
Είναι προφανής η πρόσληψη της ελευθερίας με μια ευρύτερη έννοια που συμπεριλαμβάνει την αποδέσμευση από ορισμένους παραδοσιακούς καταναγκασμούς στις σχέσειςτων δύο φύλων. Στις πηγές της Επανάστασης αναφέρεται η σύναψη προγαμιαίων ή εξώγαμων σεξουαλικών σχέσεων με τη συναίνεση των γυναικών και συχνά ενάντια στη βούληση της οικογένειας. Το φαινόμενο δεν είναι καινούριο, ωστόσο φαίνεται να επιτείνεται λόγω της αβεβαιότητας του βίου στις συνθήκες του πολέμου, της ανάγκης εξασφάλισης προστασίας από γυναίκες που έχουν μείνει χήρες ή ορφανές, αλλά, ενδεχομένως, και της βούλησης ορισμένων γυναικών να αποφασίσουν οι ίδιες για τους όρους της ζωής τους.
Από μια άλλη οπτική γωνία, πολλοί ισχυροί άνδρες της Επανάστασης δημιουργούν χαρέμια από αιχμάλωτες μουσουλμάνες, αποκτούν παλλακίδες, ενίοτε αρπάζουν με τη βία ακόμη και νεαρές χριστιανές. Οι νέοι κυρίαρχοι (κυρίως οι παραδοσιακής κουλτούρας καπεταναίοι και προεστοί) αντιγράφουν τέτοιες πρακτικές των μέχρι πρότινος κυρίαρχων Οθωμανών και υποδηλώνουν τη βούλησή τους να δείξουν ότι αυτοί είναι πλέον τα αφεντικά. Κοντολογίς, δεν θέλουν να διαφοροποιηθούν από το οθωμανικό παρελθόν, αλλά να δείξουν ότι κατάφεραν να υποκαταστήσουν τους πασάδες σε όλες τις διαστάσεις της εξουσίας τους. Η πρόσληψη του «σεξουαλικού» σώματος του εχθρού ως λαφύρου συνιστά τη συμβολική απόδειξη της επιβολής της νέας εξουσίας, εφόσον επιβεβαιώνει την κυριαρχία στην ύψιστη αξία της αντρικής τιμής του εχθρού. Συνεπώς, οι σεξουαλικές πρακτικές στην Επανάσταση δεν συνιστούν μέτρο των κοινωνικών αντιλήψεων για τον έρωτα και τη σεξουαλικότητα, αλλά μέτρο κοινωνικής ισχύος και επιβολής σε τρία τουλάχιστον επίπεδα: των κυρίαρχων χριστιανών απέναντι στους χθεσινούς κυρίαρχους μουσουλμάνους, των ισχυρών κοινωνικών ομάδων απέναντι στις ασθενέστερες και των ανδρών απέναντι στις γυναίκες.
* Πανεπιστήμιο Κρήτης
