Της Δανάης Στεφάνου*
* Η «συνολική εικόνα» και ο «συνολικός ήχος» δεν μπορούν να γίνουν αντιληπτά. Η προσοχή βρίσκεται σε διαρκή κορεσμό, κι έτσι αναγκαστικά αποσπάται, ή δοκιμάζεται στα όριά της. Με αυτόν τον τρόπο, η δράση τελικά αντιστέκεται στην ίδια της την καταγραφή, ως έργο και ως τελικό προϊόν.
Ένα απόγευμα την άνοιξη του 2008, μερικά χιλιόμετρα έξω από την Θεσσαλονίκη, δεκάδες διαφορετικά μουσικά και καλλιτεχνικά σχήματα που δεν είχαν ξαναπαίξει ποτέ μαζί άρχισαν να αντηχούν ταυτόχρονα σε ολόκληρο το κτήριο όπου στεγάζεται το Τμήμα Μουσικών Σπουδών του Α.Π.Θ. Ήταν ένα δρώμενο μεγάλης κλίμακας με τίτλο Musicircus, βασισμένο στην ομώνυμη ιδέα του Αμερικανού συνθέτη John Cage από το 1967. Αποτελούσε ένα πείραμα - πρόκληση: να φέρουμε ένα κτήριο όπου, παραδόξως, δεν ακουγόταν σχεδόν ποτέ ζωντανή μουσική, στα όρια των ακουστικών του δυνατοτήτων και να παίξουμε όλες μαζί με αυτά τα όρια.
Το δρώμενο παρουσιαζόταν για πρώτη φορά στην Ελλάδα και διοργανώθηκε σε συνεργασία με φοιτητές και φοιτήτριες. Η ανοιχτή πρόσκληση για συμμετοχές συνοδευόταν από μια σύντομη περιγραφή του σκεπτικού και των βασικών χαρακτηριστικών μιας τέτοιας δράσης: ο συνολικός διαθέσιμος χρόνος και χώρος διαμοιράζεται σε τμήματα, βάσει τυχαίων παραμέτρων, και κάθε συμμετέχουσα δηλώνει τι θα παρουσιάσει στο τμήμα χώρου και χρόνου που της αντιστοιχεί. Δεν υπάρχει «μαέστρος», ούτε επιμέλεια των τρόπων που συνηχούν και συνυπάρχουν όλες αυτές οι δράσεις, πέραν της τυχαία προκαθορισμένης τοποθέτησης, έναρξης και λήξης τους. Το κοινό κινείται ελεύθερα στο χώρο, δεν πληρώνει εισιτήριο, και δεν υπάρχει κέρδος ή χρηματική αμοιβή για κανέναν συντελεστή.
Η εμπειρία ακρόασης σε ένα τέτοιο περιβάλλον είναι καταιγιστική. Το Musicircus, εκτός από άσκηση στην οργάνωση ενός συνόλου χωρίς κεντρική αρχή, είναι ταυτόχρονα και μια από τις πιο χαρακτηριστικές περιπτώσεις μετα-ανθρώπινης αισθητικής στις τέχνες του εικοστού αιώνα: οι αντιληπτικές διαστάσεις του υπερβαίνουν την ανθρώπινη κλίμακα ή τουλάχιστον την κλίμακα που θα μπορούσε να θεωρηθεί ανθρώπινη το 1967. Η «συνολική εικόνα» και ο «συνολικός ήχος» δεν μπορούν να γίνουν αντιληπτά. Η προσοχή βρίσκεται σε διαρκή κορεσμό, κι έτσι αναγκαστικά αποσπάται, ή δοκιμάζεται στα όριά της. Με αυτόν τον τρόπο, η δράση τελικά αντιστέκεται στην ίδια της την καταγραφή, ως έργο και ως τελικό προϊόν. Ίσως γι’ αυτό είναι και ένα από τα ελάχιστα παραδείγματα σύνθεσης χωρίς παρτιτούρα: κατά την πρώτη υλοποίηση της ιδέας του, ο Cage είχε απλώς σημειώσει τα ονόματα όσων συμμετείχαν, τις ακριβείς διάρκειες της συμμετοχής τους, και την κατανομή τους στο χώρο.
Αν και χρειάστηκε να περάσουν πάνω από 40 χρόνια από το πρώτο Musicircus μέχρι το πρώτο Musicircus στην Ελλάδα, από το 2008 μέχρι σήμερα διοργανώθηκαν άλλα τρία ομότιτλα δρώμενα από μεγάλα πολιτιστικά ιδρύματα της χώρας. Η ιδέα της ταυτόχρονης συνύπαρξης πολλαπλών καλλιτεχνών στον ίδιο χώρο, για μεγάλα διαστήματα χρόνου, χωρίς κεντρική οργάνωση και χωρίς αμοιβή, είναι πλέον κανόνας για ένα μεγάλο μέρος ζωντανής μουσικής, και ιδιαίτερα στο πλαίσιο ιδρυματικά υποστηριζόμενων πρωτοβουλιών. Με ολοένα και πιο συχνές διοργανώσεις δρώμενων μεγάλης κλίμακας από ολοένα και περισσότερα ιδρύματα, η επίκληση στον Cage και τις ιδέες του έπαψε κι αυτή να θεωρείται απαραίτητη και άρχισε να φαντάζει αταίριαστη. Το μετα-2008 μουσικό τσίρκο μπορεί πλέον να στηθεί παντού και ανά πάσα στιγμή, αλλά οι όροι συμμετοχής σε αυτό προσεγγίζουν περισσότερο την επισφάλεια της δουλειάς σε ένα εργοστάσιο χωρίς τοίχους. 24ωρα δρώμενα όπου η μουσική μοιάζει να μην σταματά και να μην τελειώνει ποτέ, σε άμεση αναλογία με το ατέλειωτο σκρόλινγκ στο κινητό και τις υπηρεσίες διαδικτυακού ραδιοφώνου διαρκούς ροής. Νυχθημερόν παρουσιάσεις, στα όρια της σωματικής αντοχής. Δράσεις σε χώρους περιορισμένης πρόσβασης και υψηλής επικινδυνότητας. «Συμβολικές» ή ανύπαρκτες αμοιβές με αντάλλαγμα την «έκθεση» και τη «δικτύωση». Μηδενικές προβλέψεις για ασφάλεια και υγιεινή των συμμετεχόντων και επισκεπτών, παρότι αυτές ακριβώς οι προβλέψεις στοίχισαν, ιδιαίτερα γύρω στο 2013-14, το δικαίωμα λειτουργίας σε δεκάδες ανεξάρτητους και αυτοδιαχειριζόμενους χώρους ζωντανής μουσικής, ιδιαίτερα στην πόλη της Αθήνας.
Στο μεταξύ, σε υπόγεια και ταράτσες, μέσα σε κρατήρες και πάνω σε βουνοκορφές, η ζωντανή μουσική μοιάζει να συμβαίνει ακατάπαυστα και να βρίσκεται, φαινομενικά, παντού. Ή τουλάχιστον αυτό ισχύει για το αποτύπωμά της, που κυλάει αδιάκοπα και αθόρυβα, ως ατελείωτη ροή φωτογραφιών, αναρτήσεων και εκδηλώσεων. Στην πραγματικότητα, ωστόσο, η παραγωγή ήχων είναι πλέον, σε μεγάλο βαθμό, δευτερογενούς σημασίας σε σχέση με την παραγωγή διαδικτυακού περιεχομένου και κοστολογείται αντίστοιχα ως τέτοια. Το αφήγημα της «στροφής προς τον ήχο» στα εικαστικά, αλλά και τις ανθρωπιστικές επιστήμες, εδραιώθηκε με ένα σημαντικό τίμημα ή τουλάχιστον μια θεμελιώδη παράπλευρη απώλεια: τη στροφή από τα προϊόντα στις υπηρεσίες.
Το μεγάλο ζητούμενο μέχρι και τα μέσα της προηγούμενης δεκαετίας ήταν η ανάκτηση της μουσικής ως διαδικασίας και όχι (μόνο) ως προϊόντος. Σήμερα, ωστόσο, είναι σαφές ότι μιλάμε πλέον όχι για μουσικά έργα, με δημιουργούς και ακροατές, αλλά για μουσικές υπηρεσίες, με σχεδιαστές και χρήστες. Η μουσική μπορεί πλέον να σχεδιάζεται, να παρέχεται και να καταναλώνεται ως εμπειρία, ακόμη και χωρίς να παίζεται ή να ακούγεται. Και πράγματι, δεν χρειάζεται καν να παίζεται δημόσια. Η μουσική που παράγεται χωρίς αντίτιμο, περιστασιακά, αυθόρμητα, από μη επιτηδευματίες, εκτός ειδικά αδειοδοτημένων χώρων, είναι, και θα παραμείνει, θεσμικά αόρατη στην Ελλάδα, και συνεπώς είναι διαρκώς ευάλωτη απέναντι σε κάθε είδους νομικές κυρώσεις. Μπορούμε άλλωστε να ακούσουμε την ηχογράφηση ενός μουσικού του δρόμου, πατώντας σε μια εικονική πινέζα ενός καλά διαμορφωμένου ψηφιακού «ακουστικού χάρτη» της Αθήνας, ακόμη και αν ο ίδιος ο μουσικός έχει στο μεταξύ συλληφθεί ή έχει σταματήσει να παίζει στο δρόμο λόγω προστίμων.
Αν αυτή είναι η εικόνα της επιταχύνουσας, αναπτυσσόμενης «δημιουργικής Ευρώπης», τί θα σήμαινε μια πολιτική αποανάπτυξης για τον πολιτισμό και τη μουσική ειδικότερα; Πόση ηχογραφημένη μουσική χρειάζεται να καταναλώνουμε καθημερινά, χωρίς καν να ακούμε συνειδητά, πόσο μάλλον να γνωρίζουμε από πού προέρχεται; Πόσο μαζικές χρειάζεται να είναι οι δεκάδες ζωντανές μουσικές εκδηλώσεις που γίνονται σε ημερήσια βάση σε μια πόλη του μεγέθους της Αθήνας, ώστε να θεωρούνται βιώσιμες;
Γεμίζοντας το χώρο με μουσική, συρρικνώνεται ο χρόνος ακρόασης. Γεμίζοντας τον χρόνο με μουσική, περιορίζεται η δυνατότητα συνειδητής ακρόασης. Ελαττώνοντας τη συχνότητα, την κλίμακα, και το εύρος προβολής της παραγωγής επαγγελματικών μουσικών εκδηλώσεων, ενδυναμώνεται η πρόσβαση σε απειλούμενες μουσικές δραστηριότητες, ώστε αυτές να ορίζονται πρώτα και κύρια από τα ίδια τα άτομα που τις εξασκούν. Κάτι τέτοιο, ωστόσο, συνεπάγεται εκ βάθρων αμφισβητήσεις και αναδιαρθρώσεις των ίδιων των σχέσεων παραγωγής - κατανάλωσης στο χώρο του ήχου. Οι αναδιαρθρώσεις αυτές συμβαίνουν και εντοπίζονται στο πιο ριζοσπαστικό πεδίο διεκδίκησης αυτή τη στιγμή: τη σιωπή.
Για περισσότερα:
Alexander, Samuel. Art Against Empire: Toward and Aesthetic of Degrowth. Melbourne: Simplicity Institute, 2017.
Καλλής, Γιώργος, Φεντερίκο Ντεμάρια & Τζιάκομο Ντ’Αλίζα. Λεξικό της Αποανάπτυξης. Μετάφραση Όλγα Καρυώτη. Αθήνα: Oι Εκδόσεις των Συναδέλφων, 2016.
Stefanou, Danae. "'Sharing what we lack' : Contextualizing live experimental music in post-2009 Athens". In Made in Greece: Studies in Popular Music, edited by Dafni Tragaki, 125 - 136. London: Routledge, 2018.
Stefanou, Danae. "Making noises in the factory without walls". Ambiances: Tomorrow. Proceedings of the 3rd International Congress of Ambiances. University of Thessaly & Ambiances International Network. Volos, Greece, September 2016: 677-682.
* Αναπληρώτρια καθηγήτρια στο Τμήμα Μουσικών Σπουδών Α.Π.Θ., όπου συντονίζει τα Σύνολα Πειραματικής και Αυτοσχεδιαζόμενης Μουσικής και την ερευνητική ομάδα Critical Music
