* Του Λουδοβίκου Κωτσονόπουλου*
Την τελευταία εικοσαετία τα ασφαλιστικά συστήματα της Ηπειρωτικής Ευρώπης βρίσκονται σε μία τροχιά διαρκούς μεταρρύθμισης, καθώς οι κοινωνικές και θεσμικές συνθήκες που ευνόησαν την ανάπτυξή τους έχουν μεταβληθεί. Το προφίλ των κοινωνικών κινδύνων που καλείται να ασφαλίσει ένα σύστημα είναι αρκετά διαφοροποιημένο σε σχέση με το παρελθόν, οι εισφορές είναι ασυνεχείς καθ’ ότι το μοντέλο του συνεχούς εργασιακού βίου αντικαθίσταται από ευέλικτες εργασιακές σχέσεις, η αναλογία συνταξιούχων/ εργαζόμενων μεταβάλλεται υπέρ των πρώτων, ενώ η οικονομική και η δημοσιονομική πολιτική απομακρύνονται από την αναδιανεμητική τους λειτουργία.
Μπροστά στο φάσμα των αλλαγών αυτών, τα κράτη της Ηπειρωτικής Ευρώπης, τουλάχιστον εκείνα που είχαν ένα διανεμητικό ασφαλιστικό σύστημα βισμαρκιανού τύπου, υιοθέτησαν -με διαφορετική ένταση και έκταση το καθένα- το μοντέλο των τριών πυλώνων κοινωνικής ασφάλισης, που η Παγκόσμια Τράπεζα προωθούσε ως λύση-πακέτο ήδη από τη δεκαετία του 1990. Πρόκειται για ένα ετερόκλιτο μείγμα ασφαλιστικών μεθόδων που στόχο έχει τη μείωση των δημοσίων δαπανών για τις συντάξεις και τον περιορισμό των διανεμητικών στοιχείων του συστήματος με την ταυτόχρονη ενίσχυση των κεφαλαιοποιητικών. Σε αυτό το πλαίσιο, ο πρώτος πυλώνας απαρτίζεται από μια σύνταξη που παρέχει το κράτος και χρηματοδοτείται από τη γενική φορολογία. Συνήθως το επίπεδο της είναι πολύ χαμηλό και αποτελεί οιονεί προνοιακό επίδομα καταπολέμησης της φτώχειας της τρίτης ηλικίας. Ο δεύτερος πυλώνας, είναι η υποχρεωτική κοινωνική ασφάλιση σε ασφαλιστικά ταμεία όπου εργοδότες και εργαζόμενοι εισφέρουν ένα προκαθορισμένο πόσο. Ο τρίτος πυλώνας, που έχει ισχυρό κεφαλαιοποιητικό αποτύπωμα, στην ουσία πρόκειται για ιδιωτικούς λογαριασμούς ασφάλισης, στους οποίους οι ασφαλισμένοι αποταμιεύουν τις εισφορές τους κι όταν λήξει η περίοδος του συμβολαίου παίρνουν εφάπαξ το ποσό.
Η Ελλάδα, λόγω και της δεκαετούς δημοσιονομικής εποπτείας, υιοθέτησε το παραπάνω σύστημα αρχικά με τον περίφημο νόμο Λοβέρδου (Ν. 3863/2010). Ο πρώτος πυλώνας, όπως αυτός εισάγεται από το νομοθέτημα, είναι μία βασική σύνταξη που αποτελεί στην ουσία προνοιακό βοήθημα, καθώς απευθύνεται, με τα κριτήρια πρόσβασης που θέτει, ουσιαστικά σε απόρους. Ο δεύτερος πυλώνας περιελάμβανε το σύνολο του ασφαλιστικού συστήματος όπως λειτουργούσε τότε με τα ξεχωριστά ταμεία κύριας και επικουρικής ασφάλισης. Δεν γίνονταν ρητή αναφορά στο νόμο στον τρίτο πυλώνα, εφόσον αυτός αφορά την προαιρετική ιδιωτική ασφάλιση. Ο νόμος Λοβέρδου αντικαταστάθηκε από τον νόμο Κατρούγκαλου. Οι βασικές διαφορές, από τη συγκεκριμένη σκοπιά που εξετάζουμε σε αυτό το άρθρο, είναι ότι ο πρώτος πυλώνας μετατρέπεται από προνοιακός σε ένα οιονεί σύστημα εγγυημένου εισοδήματος, στο οποίο όλοι και όλες θα έχουν πρόσβαση αρκεί να έχουν την κατάλληλη ηλικία. Επιπλέον, στο δεύτερο πυλώνα όλοι οι ασφαλιστικοί οργανισμοί συγχωνεύονται διοικητικά σε έναν, έτσι ώστε να μειωθούν τα διοικητικά κόστη. Παρ’ όλο που και τα δύο νομοθετήματα εισάγουν μεταρρυθμίσεις που μεταβάλλουν τον χαρακτήρα του ασφαλιστικού, εντούτοις αυτός διατηρείται δημόσιος, πρακτική που ακολουθεί το σύνολο των ευρωπαϊκών χωρών.
Ο δημόσιος, ωστόσο, χαρακτήρας του συστήματος τίθεται σε αμφισβήτηση από τον αρχηγό της αξιωματικής αντιπολίτευσης σε κάθε ευκαιρία. Δεν έχει κατατεθεί ακόμη στον δημόσιο λόγο μία ολοκληρωμένη και ξεκάθαρη πρόταση, ωστόσο ο λόγος του τελευταίου στην 83η ΔΕΘ, σε συνδυασμό με τον λόγο του στην Ένωση Ασφαλιστικών Εταιρειών Ελλάδος, αναδεικνύουν έναν σαφή στόχο: την ιδιωτικοποίηση του συστήματος της κοινωνικής ασφάλισης, με τη μετατροπή των πρακτικών ιδιωτικής ασφάλισης του τρίτου πυλώνα σε οργανωτική αρχή του δεύτερου πυλώνα. Η πρόθεση είναι ο σταδιακός παραγκωνισμός του ΕΦΚΑ μέσω της ενίσχυσης των επαγγελματικών ταμείων. Πρόκειται για μία μορφή ιδιωτικής κοινωνικής ασφάλισης που έχει θεσμοθετηθεί από το 2002 και που μέχρι στιγμής είναι μία νεκρή αγορά, καθώς μόνο δέκα επαγγελματικά ταμεία, νομικά πρόσωπα ιδιωτικού δικαίου, υπάρχουν και προσφέρουν επικουρική ασφάλιση. Το δεύτερο σημαντικό στοιχείο είναι η κατάργηση των επικουρικών συντάξεων του δεύτερου πυλώνα και η αντικατάσταση τους από ιδιωτικούς λογαριασμούς κάθε ασφαλισμένου, ο οποίος θα επιλέγει εάν η αποταμίευση του θα πηγαίνει σε ιδιωτικό ή δημόσιο ταμείο επικουρικής ασφάλισης- με σκοτεινό σημείο να παραμένει το εάν οι εργοδότες θα συνεχίσουν να καταβάλουν εισφορές. Να σημειώσουμε εδώ ότι το νέο σύστημα επικουρικής ασφάλισης που προτείνεται τίθεται υπό τη εποπτεία της Τράπεζας της Ελλάδας και όχι του Υπουργείου Εργασίας.
Υπάρχουν επαγγελματικά ταμεία στην Ευρώπη; Βεβαίως υπάρχουν και λειτουργούν παράλληλα με τα δημόσια συστήματα. Πουθενά, ωστόσο, στην Ευρώπη ο βασικός πυλώνας της δημόσιας ασφάλισης δεν υποκαθίσταται από την ιδιωτική ασφάλιση. Στο μόνο μέρος που αυτό έχει συμβεί, και εδώ είναι το οξύμωρο, καθώς η αντιπολίτευση φαίνεται να μη θέλει να πάει ούτε καν θερινές διακοπές εκεί, είναι η Λατινική Αμερική και συγκεκριμένα η Χιλή. Το 1980, το στρατιωτικό καθεστώς του Πινοσέτ καταργεί το ασφαλιστικό σύστημα βισμαρκιανού τύπου -όμοιο με αυτό της Ελλάδας- που λειτουργούσε στη χώρα από το 1924 και το αντικαθιστά με ένα σύστημα ατομικών λογαριασμών, από τους οποίους θα προέκυπτε η σύνταξη μέσα από τις αποταμιεύσεις των εργαζομένων. Με σημερινούς όρους, ο τρίτος συνταξιοδοτικός πυλώνας ανάγεται σε οργανωτική αρχή όλου του ασφαλιστικού συστήματος. Ήταν επιτυχημένο το ασφαλιστικό πείραμα Πινοσέτ; Σε ένα πρώτο επίπεδο, να σημειώσουμε, εάν κάτι σημαίνει αυτό, ότι από τη μεταρρύθμιση του 1980 εξαιρέθηκαν δύο επαγγελματικές κατηγορίες που διατήρησαν το προηγούμενο ασφαλιστικό καθεστώς: ο Στρατός και η Αστυνομία. Σε ένα δεύτερο επίπεδο, το σύστημα μεταρρυθμίστηκε ριζικά το 2008, διότι η ασφαλιστική κάλυψη ήταν εξαιρετικά ελλιπής αποκλείοντας ευρύτατα στρώματα του πληθυσμού, ενώ το διοικητικό κόστος του εξατομικευμένου ασφαλιστικού συστήματος ήταν τεράστιο, σε τέτοιο βαθμό που η κεφαλαιαγορά δεν μπορούσε να το αντέξει. Η ουσία της μεταρρύθμισης ήταν η αποκατάσταση του δημόσιου χαρακτήρα του συστήματος έτσι ώστε να εξασφαλισθεί η βιωσιμότητα του ύστερα από την αποτυχία της αγοράς. Ένα ταξίδι στο Σαντιάγο πριν τη διαμόρφωση της τελικής πρότασης της αξιωματικής αντιπολίτευσης δεν θα διεύρυνε μόνο τους ορίζοντες της, αλλά θα ωφελούσε ξεκάθαρα και την ελληνική δημόσια σφαίρα.
* Πολιτικός Επιστήμονας
