Του Σάκη Γκέκα*
- Παρόλο που πολλοί νέοι Ελληνο-καναδοί κατατάχθηκαν στο στρατό και πολέμησαν στην Ευρώπη με τον καναδικό, αλλά και με τον ελληνικό στρατό, όσοι είχαν επιχειρήσεις παρέμειναν. Το γεγονός αυτό τροφοδότησε την οργή πολλών βετεράνων.
- Ο εκδηλώσεις που έλαβαν χώρα εκατό χρόνια μετά στο Τορόντο αναγνωρίζουν τον αγώνα των Ελλήνων να στεριώσουν σε μια πόλη της Βόρειας Αμερικής. Μας υπενθυμίζουν επίσης την ανάγκη υπεράσπισης όσων αντιμετωπίζουν ξενοφοβία και ρατσισμό. Τότε ήταν οι Έλληνες του Τορόντο, χθες ήταν οι Πακιστανοί στην Αθήνα, σήμερα είναι οι Σύριοι και οι Αφγανοί στη Γερμανία και την Ουγγαρία. Αύριο ποιος;
Στις 2 Αυγούστου 2018, στο Δημαρχείο του Τορόντο, πραγματοποιήθηκε εκδήλωση μνήμης για τις ταραχές εναντίον των Ελλήνων που έλαβαν χώρα το καλοκαίρι του 1918. Η εκδήλωση που διοργανώθηκε από το Ίδρυμα Ελληνικής Κληρονομιάς, σε συνεργασία με το πανεπιστήμιο του York και το Πρόγραμμα Ελληνοκαναδικής Ιστορίας, αποτέλεσε το κεντρικό γεγονός μιας σειράς από πρωτοβουλίες που στόχευαν στη διάδοση αυτής της άγνωστης πτυχής της ιστορίας της πόλης. Το σημαντικότερο ίσως αποτέλεσμα ήταν η παράδοση στο Συμβούλιο Εκπαίδευσης του Τορόντο, υπεύθυνου για την πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση, υλικού (φωτογραφίες, κείμενα, ντοκιμαντέρ, άρθρα από εφημερίδες της εποχής) που θα διδάσκεται στα σχολεία του Τορόντο το Μάρτιο, το «Μήνα Ελληνικής Ιστορίας».
Σε μια περίοδο ξενοφοβίας, ρατσιστικών αντι-μεταναστευτικών πολιτικών και διόγκωσης της δημαγωγίας και του εθνικισμού, η γνώση για τις ιστορικές συνθήκες που τροφοδότησαν τις ταραχές είναι πιο σημαντική από ποτέ, τόσο στο Τορόντο όσο και αλλού. Ο στόχος των εκδηλώσεων δεν ήταν μόνο η ανάδειξη αυτών των σχετικά άγνωστων γεγονότων, αλλά και η ώριμη συζήτηση για τη θέση των Ελλήνων στην πόλη, τότε και τώρα, αποφεύγοντας ωστόσο κάθε έννοια θυματοποίησης των Ελλήνων του Καναδά και διεκδίκησης ξεχωριστής θέσης τους στην ιστορίας της πόλης. Η καταστροφή των ελληνικών μαγαζιών μπορεί να γίνει κατανοητή μόνο αν γνωρίσουμε τις ιστορικές συνθήκες που οδήγησαν στο ξέσπασμα των ταραχών.
Τα γεγονότα
Το απόγευμα 1ης Αυγούστου 1918 ο Claude Claudonay, ένας βετεράνος που είχε επιστρέψει από τον πόλεμο έχοντας χάσει ένα χέρι και ένα πόδι, πήγε στο γειτονικό του εστιατόριο για δείπνο. Ήταν ήδη μεθυσμένος όταν μπήκε στο White City Café της οδού Yonge. Το καφέ-εστιατόριο ανήκε στον Paul Letros, τον πρώτο Έλληνα ιδιοκτήτη εστιατορίων - καφέ στην πόλη και έναν από τους ιδρυτές της Ελληνικής Κοινότητας του Τορόντο. Παρόλο που ο Claudonay σύχναζε στο μαγαζί, εκείνο το βράδυ τσακώθηκε με έναν σερβιτόρο, ο οποίος τον έβγαλε έξω και κάλεσε την αστυνομία, με αποτέλεσμα την σύλληψη του. Την επόμενη μέρα, νιώθοντας άσχημα για τη συμπεριφορά του, ο Claudonay επέστρεψε στο Café του Λέτρου για να απολογηθεί. Ωστόσο, φίλοι του Claudonay, κυρίως βετεράνοι του πολέμου, άκουσαν φήμες ότι τον είχαν δείρει και ότι βρισκόταν στο νοσοκομείο. Συγκεντρώθηκαν έτσι έξω από το Café για να διαμαρτυρηθούν. Μια ώρα αργότερα το πλήθος είχε φτάσει τα 600 άτομα. Ο Λέτρος είπε στους πελάτες του να φύγουν και έδωσε οδηγίες στο προσωπικό του εστιατορίου να κρυφτούν στο πίσω μέρος του μαγαζιού. Προσπάθησε να μιλήσει και να εξηγήσει στο πλήθος, αλλά απέτυχε. Κάποιοι άρχισαν να πετάνε πέτρες, μπήκαν στο μαγαζί και το λεηλάτησαν.
Σταδιακά το πλήθος αυξήθηκε φτάνοντας τις μερικές χιλιάδες. Η κατάσταση έφτασε γρήγορα εκτός ελέγχου με πολλά Ελληνο-καναδικά εστιατόρια να δέχονται επίθεση. Η αστυνομία αρχικά παθητική, επενέβη όταν θεώρησε ότι το πλήθος θα προχωρούσε στην περιοχή όπου βρίσκονταν οι τράπεζες και το χρηματιστήριο. Οι ταραξίες, όμως, δεν είχαν κανένα τέτοιο ενδιαφέρον και κινήθηκαν προς τα δυτικά, με στόχο τα λίγα ελληνικά εστιατόρια που βρίσκονταν διάσπαρτα σε εκείνη την περιοχή της πόλης.
Το πρωί της 3ης Αυγούστου ο Δήμαρχος του Τορόντο δήλωσε ότι δε θα ανεχόταν να επικρατήσει ο «όχλος». Οι επιθέσεις, ωστόσο, συνεχίστηκαν, με συνολικά 11 εστιατόρια να λεηλατούνται. Η αστυνομία επιτέθηκε στο πλήθος και συνέλαβε τους αρχηγούς των ταραξιών, ενώ ο Δήμαρχος ζήτησε από τους υπόλοιπους να σταματήσουν και να διαλυθούν. Οι συμπλοκές που ακολούθησαν ήταν ακόμα πιο βίαιες με αποτέλεσμα την Κυριακή ο Δήμαρχος να κηρύξει την πόλη σε κατάσταση πολιορκίας, καλώντας το Στρατό και την πολιτοφυλακή να περιπολήσουν τους δρόμους. Αν και αρχικά οι βετεράνοι, μέσω του συλλόγου τους, κάλεσαν σε συγκέντρωση στο Δημαρχείο, δηλώνοντας πως δεν θα ησυχάσουν αν δε δικαιωθούν τα αιτήματά τους, βλέποντας τανκς και στρατό, αποφάσισαν να αποχωρήσουν. Αυτό σήμανε και το τέλος των ταραχών.
Το πλαίσιο: Το Τορόντο στο τέλος του μεγάλου πολέμου
Το 1918 οι Έλληνες του Τορόντο ήταν περίπου 3.000, ένα πολύ μικρό ποσοστό του πληθυσμού της πόλης. Ωστόσο τους ανήκε το 35% των εστιατορίων και καφέ της πόλης, καθώς και πολλά καταστήματα καθαρισμού παπουτσιών, φρούτων και λαχανικών. Με άλλα λόγια η Ελληνο-καναδική κοινότητα ήταν δυναμική, με εμφανή παρουσία στον ιστό της πόλης, που συγκεντρωνόταν στην οδό Yonge.
Στη διάρκεια του Μεγάλου Πολέμου, η Ελλάδα τήρησε στάση ουδετερότητας μέχρι που εισήλθε στον πόλεμο στο πλευρό των Συμμάχων το 1917. Λόγω της γερμανικής καταγωγής του, ο Βασιλιάς της Ελλάδας Κωνσταντίνος θεωρούνταν ότι ευνοούσε τον εχθρό των Συμμάχων. Οι Έλληνες του Καναδά λογίζονταν αλλοδαποί κάτοικοι που ζούσαν στη χώρα και ο καναδικός στρατός ήταν απρόθυμος να τους δεχτεί να καταταγούν. Αυτό άλλαξε με την υποχρεωτική στράτευση. Παρόλο που πολλοί νέοι Ελληνο-καναδοί κατατάχθηκαν στο στρατό και πολέμησαν στην Ευρώπη με τον καναδικό, αλλά και με τον ελληνικό στρατό, όσοι είχαν επιχειρήσεις παρέμειναν. Το γεγονός αυτό τροφοδότησε την οργή πολλών βετεράνων που δεν τους ενδιέφερε ότι για ένα χρόνο πριν τις ταραχές η Ελλάδα πολεμούσε στο πλευρό των Συμμάχων της Αντάντ, άρα και του Καναδά.
Το Τορόντο υπέφερε βαριά στη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου. Περίπου 100.000 νέοι άνδρες κατατάχθηκαν και ένας στους επτά δεν επέστρεψε σπίτι του. Όσοι κατάφεραν να γυρίσουν, βρήκαν μια πόλη πυκνοκατοικημένη και βρώμικη, με τις οικογένειές τους να έχουν υποφέρει όσο εκείνοι πολεμούσαν, ενώ πολλές δουλειές στα εργοστάσια τις είχαν αναλάβει νεοφερμένοι μετανάστες και γυναίκες. Πολλοί βετεράνοι κατέληξαν να ζουν στο κέντρο του Τορόντο, στις γειτονιές της εργατικής τάξης. Εκεί γύρω υπήρχαν πολλά φτηνά διαμερίσματα για βετεράνους και φτηνά εστιατόρια, πολλά από τα οποία ανήκαν σε Έλληνες. Το σαββατοκύριακο μάλιστα των ταραχών, ο Σύλλογος Βετεράνων είχε διοργανώσει το πρώτο εθνικό συνέδριο στο Τορόντο και η πόλη περίμενε να φιλοξενήσει έως και 10.000 βετεράνους. Οι βετεράνοι ήταν δυσαρεστημένοι με το κράτος και με όσα έπρεπε να αντιμετωπίσουν μετά την επιστροφή τους στον Καναδά.
Το γιατί και το μετά
Το δημόσιο αίσθημα, όπως φαίνεται από πολλές εφημερίδες της εποχής, ήταν υπέρ των βετεράνων. Πολλά άρθρα παρουσίαζαν τους Έλληνες να αποφεύγουν το πατριωτικό τους καθήκον και να πλουτίζουν τη στιγμή που άλλοι Καναδοί υπηρετούσαν στο στρατό και πολεμούσαν (πολλοί νέοι Ελληνο-Καναδοί βέβαια υπηρέτησαν στον πόλεμο). Οι ταραχές θα μπορούσαν να είχαν στραφεί εναντίον οποιασδήποτε εθνοτικής ομάδας, καθώς το 1918 υπήρχαν πολλές αντιπαλότητες και ταξικές συγκρούσεις στον Καναδά. Όπως έχει συμβεί σε παρόμοιες ξενοφοβικές επιθέσεις, αυτό που τροφοδότησε το μένος μιας κοινωνίας τραυματισμένης από τον πόλεμο εναντίον των Ελλήνων ήταν η ορατή παρουσία τους στην πόλη, στα μαγαζιά, στα μανάβικα, καθώς και η σύνδεση τους με τον εχθρό. Αυτά και η συνήθης σε αυτές τις περιπτώσεις πρόσληψη μιας εθνοτικής ομάδας ως μίας και αδιαίρετης μετέτρεψε το μένος σε ανοικτή επίθεση και λεηλασίες. Τι και αν ο εθνικός διχασμός είχε προλάβει να χωρίσει και τους Έλληνες του Τορόντο μεταξύ φιλοβασιλικών και φιλοβενιζελικών; Σε περιπτώσεις αναζήτησης αποδιοπομπαίου τράγου, τέτοιες διαφοροποιήσεις χάνουν την σημασία τους και η ευθύνη αποδίδεται συλλογικά.
Μια από τις συνέπειες των ταραχών ήταν η αντίδραση της Ελληνικής Κοινότητας του Τορόντο, στα ανθελληνικά αισθήματα που προκάλεσαν τη βία και τις ταραχές. Είναι η πρώτη φορά που οι ιδρυτές και ηγέτες της Ελληνικής Κοινότητας επεδίωξαν να βελτιώσουν τη δημόσια εικόνα τους, δηλώνοντας τη θερμή στήριξη τους στην πολεμική προσπάθεια. Την ίδια στιγμή στήριξαν τους ιδιοκτήτες των επιχειρήσεων που διεκδίκησαν δικαστική αποζημίωση. Το αίτημα απορρίφθηκε και σε τοπικό και ομοσπονδιακό επίπεδο. Δεν πληρώθηκαν ποτέ αποζημιώσεις και η μόνη καταδίκη αφορούσε 15 άτομα για διατάραξη της ειρήνης, αλλά όχι για καταστροφή ιδιοκτησίας.
Η μνήμη
Παρόλο που οι ταραχές λειτούργησαν συγκολλητικά για την ελληνική κοινότητα, άλλα γεγονότα - η ισπανική γρίπη, το τέλος του πολέμου, οι βίαιες απεργίες στη Winnipeg το 1919 και η «απειλή» του σοσιαλισμού - επισκίασαν το καλοκαίρι των ταραχών. Πολλοί Έλληνες επεδίωξαν να κρατήσουν απόσταση από τα γεγονότα, προσπαθώντας να αφομοιωθούν και να μη θεωρούνται οι «άλλοι», οι διαφορετικοί. Τα γεγονότα έσβησαν σταδιακά από τη μνήμη της πόλης, έστω και αν συγκριτικά με άλλες ταραχές στο Τορόντο, καμιά δεν ξέσπασε τόσο γρήγορα όσο εκείνες του 1918.
Η λήθη, ωστόσο, δεν είναι πάντα η λύση. Ο εκδηλώσεις που έλαβαν χώρα εκατό χρόνια μετά στο Τορόντο αναγνωρίζουν τον αγώνα των Ελλήνων να στεριώσουν σε μια πόλη της Βόρειας Αμερικής. Μας υπενθυμίζουν επίσης την ανάγκη υπεράσπισης όσων αντιμετωπίζουν ξενοφοβία και ρατσισμό. Τότε ήταν οι Έλληνες του Τορόντο, χθες ήταν οι Πακιστανοί στην Αθήνα, σήμερα είναι οι Σύριοι και οι Αφγανοί στη Γερμανία και την Ουγγαρία. Αύριο ποιος;
Η πλάκα που τοποθέτησε η επιτροπή ιστορίας της πόλης Heritage Toronto το 2016 με την ερευνητική συνδρομή του Chris Grafos, Πρόγραμμα Έρευνας Ελληνο-καναδικής Ιστορίας
* Αναπληρωτής Καθηγητής, Έδρα Νεοελληνικής Ιστορίας Hellenic Heritage Foundation, Πανεπιστήμιο York του Τορόντο
