Του Αντώνη Μπρούμα*
-Η διέξοδος μέσω των κοινών προς έναν πιο ελεύθερο, δίκαιο και οικολογικό μετα-καπιταλιστικό κόσμο διέρχεται αναγκαστικά μέσα από την διαλεκτική μετάλλαξη του σύγχρονου θετού δικαίου από ένα δίκαιο της δικτατορίας του κράτους και της αγοράς σε ένα δίκαιο επιθετικής διεύρυνσης της σφαίρας των κοινών
Ως κοινά ορίζονται οι ανθρώπινες κοινότητες, παραδοσιακές και σύγχρονες, που παράγουν πόρους και αναπαράγονται μέσα από σχέσεις που προσεγγίζουν την αυτοκυβέρνηση, καθώς και την ισότητα στην ευθύνη και τη συμμετοχή. Στις κοινότητες των κοινών δεν υπάρχει αφενός μεν ο αστικός διαχωρισμός μεταξύ πολιτικής και οικονομίας, αφετέρου δε η απόσπαση της πολιτικής εξουσίας από την κοινότητα υπό την μορφή του κράτους. Τα κοινά παράγουν δίκαιο και είναι μορφές ανθρώπινης δραστηριότητας ιδιαίτερης σημασίας από την σκοπιά της ανθρωπολογίας του δικαίου. Εντούτοις, στον σύγχρονο κόσμο η παραγωγή κανόνων συμβίωσης από τους ίδιους τους ανθρώπους, που υπάγονται σε αυτούς, ωθείται όλο και περισσότερο στα διάκενα του θετού κρατικού δικαίου και της δομικής εξουσίας της αγοράς.
Από την σκοπιά των κοινών, το σύγχρονο θετό δίκαιο είναι το δίκαιο της δικτατορίας του κράτους και της αγοράς. Είναι δίκαιο της δικτατορίας του κράτους, γιατί επιβάλλει με κατασταλτικούς / στρατιωτικούς όρους τον κάθετο συνταγματισμό του κράτους πάνω σε κάθε άλλης μορφής αυτοκυβέρνηση των ανθρωπίνων κοινοτήτων. Οποιαδήποτε άλλη μορφή πολιτικής εξουσίας δεν προβλέπεται στο σύνταγμα μίας πολιτείας δομημένης σε κράτος: όχι μόνο απαγορεύεται, αλλά αντιμετωπίζεται με σιδηρά καταστολή, εκλαμβανόμενη ως απειλή της μονοπώλησης της πολιτικής εξουσίας από το κράτος. Είναι όμως και το δίκαιο της δικτατορίας του κράτους, επειδή δομεί τη μορφή πολιτικής εξουσίας - κράτος ως διαχωρισμένης από την κοινωνία και κυρίαρχης πάνω σε αυτή. Επιπρόσθετα, το σύγχρονο θετό δίκαιο είναι το δίκαιο της εμπορευματικής αγοράς, με την έννοια ότι θέτει ως πρωταρχικό πλαίσιο της κοινωνικής ζωής την ελευθερία συμβάσεων ανταλλαγής εμπορευμάτων. Υποκείμενο του σύγχρονου θετού δικαίου είναι το πρόσωπο που καταρτίζει τέτοιες συμβάσεις, ενώ αντικείμενό του είναι η διάχυση της κοινωνικής σχέσης της ιδιοκτησίας ως της βασικότερης σχέσης του ανθρώπου με τα πράγματα.
Το οξύμωρο είναι πως το σύγχρονο δίκαιο της δικτατορίας του κράτους και της αγοράς διαμορφώνεται την ίδια στιγμή και ως ένα ημι-δίκαιο των κοινών. Έτσι, στο ελληνικό Σύνταγμα υπάρχει μία ισχνή αναγνώριση των κοινών στο περιβάλλον. Επίσης, το ελληνικό Σύνταγμα εγκαθιδρύει με σειρά διατάξεών του το ελληνικό κράτος ως κράτος πρόνοιας, δηλαδή ως πάροχο προϊόντων και υπηρεσιών για την κάλυψη βασικών κοινωνικών αναγκών πέραν του αγοραίου τρόπου διανομής. Ακολούθως, στον Αστικό Κώδικα τα κοινά αναγνωρίζονται με τους θεσμούς των κοινών σε όλους, καθώς και των κοινοχρήστων πραγμάτων. Το δίκαιο των νομικών προσώπων και το γενικό ενοχικό δίκαιο αφήνει επίσης το περιθώριο ενός οριζοντίου συνταγματισμού των κοινοτήτων των κοινών. Τέλος, το δίκαιο διανοητικής ιδιοκτησίας αφήνει εξ αντιδιαστολής το περιθώριο σε ορισμένα άυλα αγαθά να μην επιδέχονται ιδιοκτησίας, αναγνωρίζοντας έτσι τα διανοητικά κοινά. Ο υβριδικός αυτός χαρακτήρας του σύγχρονου θετού δικαίου είναι άμεσο αποτέλεσμα της εξάρτησης των σημερινών κοινωνιών από την σφαίρα των κοινών. Δεν θα μπορούσε λοιπόν να μην αποτυπώνεται έστω και σκιωδώς στο θετό δίκαιο η σημαντική λειτουργία της σφαίρας αυτής για την κοινωνική αναπαραγωγή. Ωστόσο, η αποτύπωση αυτή πλαισιώνει τη σφαίρα των κοινών ως απολύτως κυριαρχούμενη από το κράτος και την αγορά. Αναπαράγει έτσι την ιδεολογία και την πράξη της πρωτοκαθεδρίας του κράτους ως του Λεβιάθαν της μονοπώλησης της πολιτικής εξουσίας και της εμπορευματικής αγοράς ως αποκλειστικού τρόπου διανομής και κατανάλωσης αγαθών και υπηρεσιών.
Η διέξοδος μέσω των κοινών προς έναν πιο ελεύθερο, δίκαιο και οικολογικό μετα-καπιταλιστικό κόσμο διέρχεται αναγκαστικά μέσα από την διαλεκτική μετάλλαξη του σύγχρονου θετού δικαίου από ένα δίκαιο της δικτατορίας του κράτους και της αγοράς σε ένα δίκαιο επιθετικής διεύρυνσης της σφαίρας των κοινών πάνω στους δύο αυτούς κυρίαρχους θεσμούς κοινωνικής συμβίωσης. Σε συνταγματικό επίπεδο μία τέτοια μετάβαση εκδιπλώνεται με την μορφή της αναγνώρισης του αναπαλλοτρίωτου των κοινών, της αναγνώρισης της κοινότητας των κοινών ως υποκειμένου δικαίου και της αναγνώρισης του δικαιώματος διαχείρισης των κοινών από τις κοινότητες, σύμφωνα με τον βασισμένο στα κοινά τρόπο παραγωγής, διανομής και κατανάλωσης. Στο επίπεδο του ιδιωτικού δικαίου μία τέτοια μετάβαση εκδιπλώνεται με την διαμόρφωση αυστηρών κανόνων για την προστασία και διεύρυνση των κοινών και των κοινοχρήστων πραγμάτων με τα εργαλεία του αστικού δικαίου, καθώς και με την αναγνώριση της ελεύθερης δημιουργίας κοινοτήτων των κοινών με βάση τα εργαλεία του οριζόντιου συνταγματισμού του αστικού δικαίου.
Μπορούμε να προεικονίσουμε ένα θετό δίκαιο των κοινών; Στο πλαίσιο της αυτοκυβερνούμενης δημοκρατικής κοινότητας το δίκαιο παραμένει υπό διαρκή διαμόρφωση από τους ίδιους τους ανθρώπους, τους οποίους αφορά. Ως εκ τούτου, μόνο μια προεικόνιση σε πολύ αδρές γραμμές θα απέφευγε την κατηγορία της αυθαιρεσίας. Στο ανώτερο διακοινοτικό επίπεδο, ένα δίκαιο των κοινών διαμορφώνεται ως δίκαιο του οριζόντιου συνταγματισμού της ομοσπονδιωμένης δημοκρατικής κοινότητας. Στο πλαίσιο αυτό η δημιουργία κοινοτήτων είναι ελεύθερη, εφόσον τηρεί το πλαίσιο της ομοσπονδίωσης, της δημοκρατίας και της ειρήνης. Στο εσωτερικό της κοινότητας των κοινών η πολιτική εξουσία ασκείται χωρίς αποσπάσεις και διαχωρισμούς από την ίδια την μορφή - κοινότητα. Περαιτέρω, η κοινωνική αναπαραγωγή πλαισιώνεται από ένα δίκαιο γενικευμένης οικονομίας του δώρου, το οποίο εγγυάται τον χαρακτήρα των φυσικών πόρων και των μέσων παραγωγής και διανομής ως κοινών, και την ελευθερία κοινωνικών συμβολαίων για την παραγωγή και τη διανομή κοινών. Τέλος, υποκείμενο ενός τέτοιου δικαίου είναι ο κοινοτιστής / commoner, ο οποίος έχει το δικαίωμα να συσχετίζεται με φυσικούς πόρους και διανοητικά αγαθά υπό τον όρο άσκησης της διαχείρισής τους ως κοινών.
Το δίκαιο βρίσκεται σε διαλεκτική σχέση με την κοινωνία, τόσο με το να αντανακλά τις επικρατούσες σχέσεις κοινωνικής εξουσίας όσο και με το να επαναδιαμορφώνει τα υποκείμενα του δικαίου, τις κοινωνικές τους σχέσεις και τις καθημερινές συμπεριφορές. Τα άνευ προηγουμένου αδιέξοδα του σύγχρονου κόσμου θέτουν σε αμφισβήτηση τους πρωταρχικούς θεσμούς της κοινωνικής μας συμβίωσης, το κράτος και την αγορά. Η διέξοδος προς το μέλλον περνά μέσα από την ανύψωση της ανθρώπινης κοινότητας από τις παραδοσιακές ιεραρχικές κοινότητες του παρελθόντος σε μία σύγχρονη ανοιχτή, δημοκρατική και δικτυωμένη κοινότητα. Σε αυτό το ιστορικό - κοινωνικό πλαίσιο, το πεδίο του δικαίου με τις μεγάλες δυνατότητες διαμόρφωσης των υποκειμένων και των κοινωνικών σχέσεων αποτελεί, ανάμεσα στ’ άλλα, σοβαρό πεδίο διαπάλης για τα κινήματα και τους κοινωνικούς αγώνες. Η πολιτική δεν εξομοιώνεται στο κράτος, όπως και η οικονομία δεν εξομοιώνεται στην αγορά. Για να πάψουμε λοιπόν να είμαστε αόρατοι για το θετό κρατικό δίκαιο, θα πρέπει να το αναποδογυρίσουμε. Στα πλαίσια αυτά, στον σύγχρονο κόσμο, αριστερή είναι η διακυβέρνηση που περνά από το σχέδιο της ενδυνάμωσης του κράτους και της αγοράς έναντι των κοινωνιών στη συντεταγμένη ενδυνάμωση των παραγωγικών κοινοτήτων των κοινών.
* Δικηγόρος, ανεξάρτητος ερευνητής και ακτιβιστής των κινημάτων βάσης
