H κομμουνιστική προοπτική δεν είναι άλλη από την προοπτική εγκαθίδρυσης της καθολικής δικαιοσύνης, η προοπτική κατά την οποία θα τείνουν να συγκλίνουν η κατά δίκαιον ισότητα μεταξύ όλων με τη μη αναγώγιμη ιδιαιτερότητα και τη συνεπαγόμενη ελευθερία του καθενός
ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΕΙΔΗ ΜΠΑΛΤΑ*
Ας αρχίσουμε λοιπόν από μια ερώτηση που εύλογα μπορεί να θεωρηθεί πρώτη. Είναι η έννοια του κομμουνισμού απλώς αποκύημα ευφάνταστης και γενναιόδωρης διανοητικής σύλληψης ή έχει, ούτως ειπείν, υλική υπόσταση; Υπάρχει κάποια χειροπιαστή εγγραφή της έννοιας στο κοινωνικό γίγνεσθαι; Μπορούμε να συναντήσουμε γνωρίσματα του κομμουνισμού, κάτι σαν προοπτική του κομμουνισμού ή σαν τάση προς τον κομμουνισμό, κατά τις καθημερινές συναλλαγές μας;
Προσπαθώντας να απαντήσω ισχυρίζομαι χωρίς περιστροφές και, εκτιμώ, προς έκπληξη αρκετών, ότι η κομμουνιστική προοπτική αποτελεί μια εγγενή τάση όλων ανεξαιρέτως των ταξικών κοινωνιών, τάση που, επιπλέον και παρά τα φαινόμενα, μας είναι πολύ οικεία. Αν οι αξίες που μόλις αναφέραμε είναι όντως άρρηκτα συνδεδεμένες με την έννοια του κομμουνισμού, τότε εστίες κομμουνιστικών σχέσεων λειτουργούσαν και λειτουργούν λίγο πολύ παντού στις κοινωνίες μας. Φτάνει να ορίσουμε ως κομμουνιστικές τις σχέσεις όπου κυριαρχούν, κατά τα παραπάνω, οι αξίες της αλληλεγγύης, της συναδέλφωσης, της μέριμνας για το κοινό καλό και της ισότητας απέναντι σε αυτή την μέριμνα, όπως αυτές αναδεικνύονται και πραγματώνονται σε συγκεκριμένες στάσεις και συμπεριφορές στο πλαίσιο της μιας ή της άλλης πρακτικής. Σε κάθε τέτοιο πλαίσιο, οι εν λόγω στάσεις και συμπεριφορές διέπονται έμπρακτα από την αξία τόσο της ελευθερίας (κανείς δεν μπορεί να επιβάλει σε κανέναν να είναι αλληλέγγυος με τους άλλους) όσο και της δικαιοσύνης (αφού όλοι είναι ίσοι απέναντι στην κοινή μέριμνα), ενώ η τάση για τη γενίκευσή τους προβάλλει μια κοινωνική οργάνωση ισότητας, γενικής ελευθερίας και καθολικής δικαιοσύνης. Η εγγενής σε κάθε κοινωνία τάση προς τον κομμουνισμό δεν είναι άρα τίποτε άλλο από την τάση που αναγεννά διαρκώς σχέσεις τέτοιου τύπου. Κατά συνέπεια, η πολιτική προοπτική του κομμουνισμού δεν είναι παρά η επιζητούμενη προοπτική όπου αυτού του τύπου οι σχέσεις θα επεκταθούν και θα εμπεδωθούν στην κλίμακα ολόκληρης της κοινωνίας, ενώ ταυτόχρονα οι αντίστοιχες αξίες θα έρχονται να ηγεμονεύσουν στην ίδια κλίμακα. Και όπου, βέβαια, αυτή η προοπτική καλείται να αντιμάχεται μέχρι τέλους την τάση που επιδιώκει να αναπαράγει διαρκώς σχέσεις εκμετάλλευσης και σχέσεις καταπίεσης, σχέσεις ανισότητας και σχέσεις αδικίας.
Αν η εθελοντική από κοινού συμμετοχή σε μια πρακτική που εμπνέει -και εμπνέει γιατί τείνει να υπερβαίνει στενά συμφέροντα αποσκοπώντας σε κάτι ευρύτερο και ευρύτερα επιθυμητό- εγκαλεί τέτοιες σχέσεις και τέτοιες αξίες σε πλείστους κοινωνικούς χώρους και επίπεδα, είναι, νομίζω, φανερό ότι αυτές εμφανίζονται με μεγαλύτερη πυκνότητα και καθαρότητα στους χώρους εκείνων που δεν κατέχουν τίποτε. Γιατί, αν, κατά τη γνωστή ρήση, δεν έχουμε παρά τις αλυσίδες μας, τότε η ισότητα είναι δεδομένη, η αλληλεγγύη περίπου υποχρεωτική (αφού, κατά τον Σπινόζα, τίποτε δεν είναι πολυτιμότερο σε έναν άνθρωπο από έναν άλλο άνθρωπο), η απελευθέρωση από τα αντίστοιχα δεσμά αίτημα σκληρά υλικό και η επικράτηση της καθολικής δικαιοσύνης το αιτούμενο που τα συμπυκνώνει όλα, αφού υπονοεί, εκτός των άλλων, ότι η πραγματοποίησή του θα επιτρέπει στον καθένα να ξεδιπλώνει ελεύθερα την ιδιαιτερότητά του.
Θα υποστήριζα με τον Ντεριντά ότι η έννοια (και η αξία) της καθολικής (ή «άπειρης» όπως τη χαρακτηρίζει1) δικαιοσύνης συνιστά εν προκειμένω την έννοια (και αξία) κλειδί. Αν το δίκαιο παραπέμπει στην ισότητα -όλοι οφείλουμε να είμαστε ίσοι ενώπιον του δικαίου- η καθολική δικαιοσύνη λαμβάνει υπόψη τη διαφορά. Δηλαδή λαμβάνει υπόψη όχι μόνον ότι το δίκαιο μπορεί να μεταβάλλεται ώστε να προσαρμόζεται σε νέες συνθήκες, όχι μόνον ότι αυτό οφείλει να διευρύνεται διαρκώς ώστε να περιλαμβάνει νέα δικαιώματα και άρα νέα πεδία ελευθερίας, όχι μόνον ότι η τυπική εφαρμογή του μπορεί να αποβαίνει κάποιες φορές άδικη, αλλά κυρίως ότι η ίδια η έννοια (και αξία) της ισότητας υποστέλλει, αν δεν διαγράφει, τη μη αναγώγιμη ιδιαιτερότητα του καθενός και άρα τη συνεπαγόμενη ελευθερία του. Αυτό σημαίνει ότι ισότητα και ελευθερία βρίσκονται μόνιμα σε ένταση και ότι η, βεβαίως δίκαιη, άρση της έντασης δεν μπορεί παρά να εγκαλεί κάθε φορά τη διακινδύνευση μιας δύσκολης απόφασης. Από την άλλη μεριά, η έννοια της καθολικής δικαιοσύνης, όπως παραπέμπει πραγματολογικά στο λεγόμενο κοινό περί δικαίου αίσθημα, συγκροτεί τον όρο που καλείται, ακριβώς, να άρει την εν λόγω ένταση μέσω της αντίστοιχης δίκαιης απόφασης. Έπεται πως η κομμουνιστική προοπτική δεν είναι άλλη από την προοπτική εγκαθίδρυσης της καθολικής δικαιοσύνης, η προοπτική κατά την οποία θα τείνουν να συγκλίνουν η κατά δίκαιον ισότητα μεταξύ όλων με τη μη αναγώγιμη ιδιαιτερότητα και τη συνεπαγόμενη ελευθερία του καθενός. Την προοπτική εγκαθίδρυσης της καθολικής ή άπειρης δικαιοσύνης ο Ντεριντά την αποκαλεί προοπτική της «ελευσόμενης δημοκρατίας». Ιδού έτσι ένα πρόσθετο, θεωρητικά επεξεργασμένο, όνομα του κομμουνισμού, έστω κι αν εκείνος δεν μνημονεύεται ρητά.
Αν όντως η έννοια και η αξία της καθολικής δικαιοσύνης παραπέμπουν πραγματολογικά στο κοινό περί δικαίου αίσθημα, τότε όλοι διαθέτουμε την εμπειρική βάση που μας επιτρέπει και να κατανοούμε κατ’ αρχάς την έννοια και να ενστερνιζόμαστε κατ’ αρχάς την αξία. Όλοι, από μικρά παιδιά, έχουμε κάποτε υποστεί την αίσθηση της κατάφωρης αδικίας, μιας αδικίας που κανένας «κανόνας δικαίου» των γονέων ή της πολιτείας δεν είναι ικανός να απαλύνει. Το περί δικαίου αίσθημα που δεν δεσμεύεται ρητά από κανόνες είναι κοινό ακριβώς επειδή διαθέτουμε αυτή την κοινή εμπειρία. Με άλλα λόγια, όλοι μοιραζόμαστε την εμπειρική βάση της έννοιας και τα βασικά χαρακτηριστικά της αξίας της καθολικής δικαιοσύνης και άρα όλοι μοιραζόμαστε έτσι ή αλλιώς το αίτημα για την πραγμάτωσή της. Και αυτό σημαίνει πως η προοπτική της καθολικής ή άπειρης δικαιοσύνης ή, ισοδύναμα, η εγγενής σε κάθε ταξική κοινωνία τάση προς τον κομμουνισμό συνιστά κάποιο είδος ανθρωπολογικής σταθεράς.
Αλλά μπορούμε να προχωρήσουμε περισσότερο. Όπως πιστοποιούν τα τεκμήρια που παρέχει η ανθρώπινη ιστορία, όλα, λίγο πολύ, τα κοινωνικά κινήματα που ξεδίπλωσαν μια δυναμική με την ανάλογη εμβέλεια συμπύκνωσαν τις εστίες των αντίστοιχων κάθε εποχή κομμουνιστικών σχέσεων σε ένα πολιτικό πρόγραμμα το οποίο, κατά τα εκάστοτε διαφορετικά κοινωνικά και ιστορικά συμφραζόμενα, διεκδικούσε ξανά και ξανά το ίδιο απαράλλακτο αίτημα που επικαλείται ισότητα και γενική ελευθερία, το ίδιο απαράλλακτο αίτημα για καθολική δικαιοσύνη. Παρά τις μεγάλες εν προκειμένω ιστορικές διαφορές, μπορούμε έτσι να ισχυριστούμε ότι οι σκλάβοι του Σπάρτακου, οι χωρικοί του Μύντσερ, οι επαναστάτες της Παρισινής κομμούνας, οι εργάτες, οι αγρότες και οι στρατιώτες των Σοβιέτ, οι χωρικοί της Κίνας, της Κούβας και του Βιετνάμ, οι αντάρτες του ΕΑΜ, του ΕΛΑΣ και του Δημοκρατικού Στρατού, οι εξεγερμένοι του 1968, εκείνοι που στήριξαν μέχρι τέλους την κυβέρνηση του Αλιέντε, υπήρξαν και πολιτεύτηκαν ως κομμουνιστές, δηλαδή διεκδίκησαν έμπρακτα την κομμουνιστική προοπτική. Η τάση προς τον κομμουνισμό αναδεικνύεται έτσι και ως ιστορική σταθερά.
* Απόσπασμα από την εισαγωγή του βιβλίο του Αριστείδη Μπαλτά Ονόματα του Κομμουνισμού
1 Ο Ντεριντά χαρακτηρίζει τη δικαιοσύνη «άπειρη» εννοώντας τον χαρακτηρισμό τόσο κατά το πλάτος (σε όλα τα πράγματα ανεξαιρέτως, έμψυχα και άψυχα, του παρόντος, του παρελθόντος και του μέλλοντος, οφείλει να αποδίδεται δικαιοσύνη) όσο και κατά το βάθος (όσα πεπερασμένα βήματα και αν πραγματοποιηθούν προς την κατεύθυνσή της, η δικαιοσύνη, ως άπειρη, παραμένει στο βάθος του ορίζοντα). Προτιμώ εν προκειμένω τον όρο «καθολική δικαιοσύνη» θέλοντας να υπογραμμίσω ότι η επίτευξή της συνιστά πολιτικά επιδιωκόμενο στόχο κατά την ούτως ή άλλως πεπερασμένη ανθρώπινη ζωή, υπονοώντας ταυτόχρονα ότι η απειρία της θα τείνει αδιάκοπα προς την βελτίωση της οσοδήποτε άρτιας κοινωνικής οργάνωσης.
