Live τώρα    
15°C Αθήνα
ΑΘΗΝΑ
Ελαφρές νεφώσεις
15 °C
10.6°C16.5°C
1 BF 70%
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ
Αίθριος καιρός
13 °C
11.1°C14.9°C
2 BF 67%
ΠΑΤΡΑ
Αραιές νεφώσεις
14 °C
8.0°C14.4°C
2 BF 65%
ΗΡΑΚΛΕΙΟ
Ελαφρές νεφώσεις
13 °C
12.8°C14.1°C
2 BF 82%
ΛΑΡΙΣΑ
Αίθριος καιρός
5 °C
4.9°C11.8°C
0 BF 100%
Τεχνητή Νοημοσύνη και Επιστημονική Φαντασία
  • Μείωση μεγέθους γραμματοσειράς
  • Αύξηση μεγέθους γραμματοσειράς
Εκτύπωση

Τεχνητή Νοημοσύνη και Επιστημονική Φαντασία

Της Βάσως Χρήστου*

Η λέξη «τεχνητή» υπονοεί την κατασκευασμένη. Νοημοσύνη, δηλαδή, η οποία δεν έχει προκύψει σε κάποιο έμβιο ον μέσω φυσικής επιλογής, αλλά έχει αναπτυχθεί και εμφυτευτεί τεχνητά. Συχνά, όμως, όπως και με τη φυσική νοημοσύνη, αυτή εξελίσσεται και αναπτύσσεται.

Το θέμα της Τεχνητής Νοημοσύνης (AI - Artificial Intelligence) είναι ένα από τα πιο αγαπημένα στην επιστημονική φαντασία, όχι μόνο στα βιβλία και στα θεάματα, αλλά και στα πολυάριθμα βιντεοπαιχνίδια. Κάποιες φορές αποτελεί το κυρίαρχο θέμα, άλλοτε πάλι αφορά μέρος της πλοκής, ενώ συχνά τεχνητές νοημοσύνες κάθε μορφής συνιστούν μέρος της κοσμοπλασίας και λαμβάνονται ως δεδομένες στο υπόβαθρο της ιστορίας.

Πριν αναζητήσουμε όμως παραδείγματα Τεχνητής Νοημοσύνης στην επιστημονική φαντασία και διερωτηθούμε ποιοι λόγοι την καθιστούν τόσο δημοφιλή, ας πάμε στον βασικό ορισμό για να δούμε τι σημαίνει Τεχνητή Νοημοσύνη. Διαισθητικά, υποθέτουμε ότι η λέξη «τεχνητή» υπονοεί την κατασκευασμένη. Νοημοσύνη, δηλαδή, η οποία δεν έχει προκύψει σε κάποιο έμβιο ον μέσω φυσικής επιλογής, αλλά έχει αναπτυχθεί και εμφυτευτεί τεχνητά. Συχνά, όμως, όπως και με τη φυσική νοημοσύνη, αυτή εξελίσσεται και αναπτύσσεται.

Στην πρώιμη επιστημονική φαντασία, η έννοια της τεχνητής νοημοσύνης ταυτίζεται κυρίως με τη έννοια των αυτόνομων ρομπότ (εν γένει ανθρωπόμορφων) ή των μεγάλων υπολογιστών. Η αλήθεια για τη σύγχρονη τεχνητή νοημοσύνη είναι λίγο διαφορετική. Αυτή τη στιγμή ο κόσμος μας βρίθει από Τεχνητές Νοημοσύνες παντός τύπου (τα σύγχρονα αυτοκίνητα και τα κινητά διαθέτουν δεκάδες), αλλά εδώ πρόκειται για ειδικευμένες μονάδες, ικανές να δίνουν λύσεις σε συγκεκριμένα προβλήματα, και μάλιστα πολύ καλές σ’ αυτό. Αντιθέτως, οι Τεχνητές Νοημοσύνες της Επιστημονικής Φαντασίας είναι συνήθως Υπερυπολογιστές Γενικού Σκοπού, με άλλα λόγια καλύτερες από τους ανθρώπινους κατασκευαστές τους, σε όλα. Η σύγχρονη τεχνολογία δεν έχει κατασκευάσει ακόμα τέτοιες μηχανές, αν και παρουσιάζει προόδους στα περισσότερα μέτωπα.

Η εμφάνιση της ΤΝ στην επιστημονική φαντασία ακολουθεί, όπως και όλα τα άλλα θέματα, από τη μία τις εξελίξεις της τεχνολογίας και τις προβλέψεις γι’ αυτές και από την άλλη τα δεδομένα της εποχής. Παρόλο που ο όρος «ρομπότ», με την έννοια του μηχανικού ανθρώπου, εμφανίζεται για πρώτη φορά το 1920 στο θεατρικό έργο R.U.R του Κάρελ Τσάπεκ και προέρχεται από μια τσέχικη λέξη που σημαίνει τη σκληρή και καταναγκαστική εργασία, τα ανθρωπόμορφα τεχνητά όντα αποτελούν μέρος σχεδόν κάθε μυθολογίας, από τον Τάλω των αρχαίων Ελλήνων μέχρι τα εβραϊκά γκόλεμ. Η ύπαρξή τους υποδηλώνει, σ’ ένα πρώτο επίπεδο, την επιθυμία του ανθρώπου να αναθέσει σε κάποιον άλλον τις δύσκολες δουλειές και, σ’ ένα επόμενο, τους προβληματισμούς του για το κατά πόσον είναι ασφαλές να αυτονομείται ένα κατασκεύασμα, το οποίο πολύ συχνά είναι και σωματικά και πνευματικά ανώτερο από τον δημιουργό του.

Ανάλογα με την ατμόσφαιρα που επιθυμεί να δώσει ο συγγραφέας/σκηνοθέτης στο έργο του, βλέπουμε και τις σχετικές ουτοπίες ή δυστοπίες στις οποίες οδηγεί η χρήση τεχνητής νοημοσύνης.

Μερικές ενδεικτικές κατηγορίες έργων με πυρήνα την τεχνητή νοημοσύνη αφορούν:

Μηχανές που βοηθούν (ή επιθυμούν να βοηθήσουν) την ανθρωπότητα.

Χαρακτηριστικό ορόσημο εδώ αποτελούν οι νόμοι της ρομποτικής του Ισαάκ Ασίμωφ. Σύμφωνα με τους νόμους αυτούς, οι οποίοι εκφράζονται για πρώτη φορά στις αρχές της δεκαετίας του 1940, η προτεραιότητα δίνεται στους ανθρώπους και τα ρομπότ οφείλουν να υπακούν. Παρόλο που στα πολυάριθμα διηγήματα και μυθιστορήματα του Ασίμωφ φαίνεται καμιά φορά να παραβιάζεται κάποιος από τους νόμους, στην πραγματικότητα ο συγγραφέας παίζει με τα όρια και αναδεικνύει πιθανές συγκρούσεις που προκύπτουν από την εφαρμογή των νόμων. Ταυτόχρονα, δημιουργεί μια ευοίωνη αίσθηση για το μέλλον της ανθρωπότητας.

Σε γνωστά μυθιστορήματα των επόμενων δεκαετιών βλέπουμε την επέμβαση των υπολογιστών, είτε φανερά (The Moon is a harsh Mistress, Ρ. Χάινλαϊν, 1966), είτε κρυφά (Man Plus, Φ. Πολ, 1976). Στόχος σ’ αυτές τις περιπτώσεις είναι η επίτευξη κάποιου σκοπού για το καλό των εμπλεκομένων ανθρώπων ή/και μηχανών.

Μηχανές που θεωρούν την ανθρωπότητα επικίνδυνη και επιθυμούν να την εξαφανίσουν.

Στον αντίποδα του Ασίμωφ, η ταινία Blade Runner (1982), βασισμένη στο Ηλεκτρικό Πρόβατο (1968) του Φίλιπ Ντικ, μιλάει για ρέπλικες, αυτοματοποιημένα ρομπότ, πανομοιότυπα με τους ανθρώπους, τα οποία είναι ιδιαίτερα επικίνδυνα και πρέπει να εξολοθρευτούν, ενώ καταστροφική για τη Γη είναι η αυτονόμηση του υπερδικτύου Skynet στις ταινίες Εξολοθρευτής (πρώτη ταινία 1984).

Και στις δυο περιπτώσεις, τα έργα παίζουν και με τον αρχέγονο φόβο που αισθάνεται κάθε άνθρωπος, όταν δεν μπορεί να γνωρίζει ποιον έχει απέναντί του.

Παρομοίως επικίνδυνη είναι και μια ολόκληρη στρατιά από ρομπότ, οι Κύλωνες, στην τηλεοπτική σειρά Battlestar Galactica (1980), ενώ στην πρόσφατη ταινία Ex Machina (2014), η ΤΝ στρέφεται εναντίον κατασκευαστή και διασώστη.

Μηχανές που έχουν θέσει υψηλότερα τον αρχικό προγραμματισμό/στόχο τους από τυχόν εμπλοκή της ανθρωπότητας.

Χαρακτηριστική περίπτωση εδώ είναι η αυτονόμηση του υπολογιστή HAL 9000 στο βιβλίο και στην ταινία 2001 (Α. Κλαρκ, Σ. Κιούμπρικ,1968), που γίνεται με σκοπό την, κατά την αντίληψη της μηχανής, επιτυχέστερη έκβαση της διαστημικής αποστολής και καταλήγει σε τραγωδία για το πλήρωμα.

Μηχανές που συνεργάζονται με τους ανθρώπους με ίσους όρους και συχνά εκδηλώνουν ανθρώπινα χαρακτηριστικά.

Το ζήτημα που αναδεικνύεται συχνά εδώ είναι μια κατηγορία μηχανών (κατά κανόνα ανθρωπόμορφων), οι οποίες επιθυμούν να προσεγγίσουν το ανθρώπινο στοιχείο, παρά το γεγονός ότι αντικειμενικά υπερέχουν των ανθρώπων. Τέτοια παραδείγματα είναι ο Data της σειράς Star Trek: Next Generation, ο Διακοσαετής Άνθρωπος του Ασίμωφ και πιο πρόσφατα ο υποκατάστατος γιος στην ταινία ΑΙ (Κιούμπρικ/Σπίλμπεργκ, 2001), που αναζητά απεγνωσμένα τη μητρική αγάπη.

Υβρίδια ανθρώπων-μηχανών (transhumanism), με παραδείγματα τους Borg στις σειρές Star Trek και το Ghost in the Shell (2017).

Εξάλλου, υπάρχει μια μεγάλη κατηγορία έργων επιστημονικής φαντασίας όπου φαίνεται να έχει συμβεί κάποια καταστροφική επέμβαση των μηχανών στο παρελθόν, οι οποίες είτε έχουν κυριαρχήσει (Newtons Wake, K. MacLeod, 2004), είτε έχουν εξοριστεί μακριά από τη Γη και τις κατοικημένες ζώνες (The House of Suns, A.Reynolds, 2008) είτε η χρήση τους έχει πλέον απαγορευτεί (Dune, F.Herbert, 1965).

Θα μπορούσαν να γραφτούν σελίδες επί σελίδων με αναφορές σε έργα επιστημονικής φαντασίας, με παρουσιάσεις ιδεών και κατηγοριοποιήσεις ιστοριών με τεχνητές νοημοσύνες, αλλά η ουσία και ο προβληματισμός των περισσότερων συγγραφέων που καταπιάνονται με μια εις βάθος εξέταση του τι θα γινόταν αν υπήρχαν τέτοιες μηχανές έχει να κάνει με δυο βασικούς άξονες:

1) Το θέμα της εξουσίας και της χρήσης της, παράλληλα με το θέμα της ευθύνης απέναντι στα κατασκευάσματα που είμαστε πρόθυμοι να εξαπολύσουμε στον κόσμο και απέναντι στον κόσμο που θα τα δεχτεί. Ποιος είναι καταλληλότερος να ασκεί εξουσία; Ένα προϊόν τυχαίας βιολογικής εξέλιξης ή μια ανώτερη ευφυΐα, με ικανότητα λήψης αποφάσεων ασύγκριτα μεγαλύτερη από την ανθρώπινη; Έχει σημασία αν αυτή η νοημοσύνη είναι φυσική ή κατασκευασμένη;

2) Το θέμα της ταυτότητας και των δικαιωμάτων των ΤΝ, με έμφαση στο τι ακριβώς είναι αυτό που μας κάνει ανθρώπους και μας διαχωρίζει από άλλα πλάσματα. Είναι η ικανότητα να μαθαίνουμε, να αισθανόμαστε, να ακολουθούμε κάποιο σύστημα αξιών ή είναι η ελεύθερη βούληση; Δεν ξέρουμε αν αυτή η περίφημη ελεύθερη βούληση υπάρχει. Σίγουρα όμως γνωρίζουμε ότι μεταφέροντας και μελετώντας ανθρωπομορφικά στοιχεία στις μηχανές, στην πραγματικότητα μελετάμε τον ίδιο τον άνθρωπο.

Και, φυσικά, υπάρχουν χιλιάδες έργα επιστημονικής φαντασίας με πολλαπλούς συνδυασμούς των ανωτέρω ζητημάτων ταυτότητας - εξουσίας. Λογικό και αναμενόμενο. Μήπως αυτά δεν απασχολούν την ανθρωπότητα από καταβολής κόσμου;

* Μηχανικός Ηλεκτρονικών Υπολογιστών και Γενική Γραμματέας της Αθηναϊκής Λέσχης Επιστημονικές Φαντασίας

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

ΓΝΩΜΕΣ

ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ

EDITORIAL

ΑΝΑΛΥΣΗ

SOCIAL