Του Eric Fassin*
Ο νεοφιλελευθερισμός είναι απειλή για τη δημοκρατία. Κατ’ αρχάς, «η καταστροφή του δήμου», όπως έχει αναλυθεί από τη Wendy Brown, αρχίζει με την επέκταση της λογικής της οικονομίας σε όλους τους τομείς της ζωής εις βάρος του πολιτικού ορισμού της. Εδώ δεν συζητάμε απλώς για την εμπορευματοποίηση των πάντων. Αντιθέτως, πρόκειται για κάτι που έχει να κάνει με το «ανθρώπινο κεφάλαιο»: από την εκπαίδευση έως την υγεία, από την πνευματικότητα στα συναισθήματα είμαστε σαν ένα χαρτοφυλάκιο.
Το ζήτημα δεν είναι τόσο το ότι καθετί μπορεί να πουληθεί ή να αγοραστεί, αλλά το ότι όλα αποτιμούνται και αξιολογούνται. Η νεοφιλελεύθερη λογική έχει αδιαχώριστα οικοδομηθεί στην οικονομικοποίηση και την αποπολιτικοποίηση.
Δεύτερον, η προσχώρηση των σοσιαλδημοκρατών σε αυτή τη νεοφιλελεύθερη «μοίρα» οδηγεί σε μια άλλη μορφή αποπολιτικοποίησης, την οποία η Σαντάλ Μουφ ονομάζει «ψευδαίσθηση της συναίνεσης». «Δεν υπάρχει εναλλακτική»: το μάντρα της Μάργκαρετ Θάτσερ γίνεται ένα είδος αλήθειας, από τη στιγμή που και οι δύο πλευρές της πολιτικής μάχης εντάσσονται σε μια νεοφιλελεύθερη κοινότητα υπό τον Τόνι Μπλερ. Το ίδιο συμβαίνει από τον Ρόναλντ Ρέιγκαν μέχρι τον Μπιλ Κλίντον, αλλά και με τους σοσιαλδημοκράτες στη Γερμανία, τη Γαλλία, την Ελλάδα και αλλού.
Τρίτον, ο ρατσισμός πρέπει να γίνει επίσης αντιληπτός σε αυτό το πλαίσιο. Πράγματι, ο φιλόσοφος Achille Mbembe υποστηρίζει ότι η πολιτική του ρατσισμού συνιστούσε πάντα τη σκοτεινή πλευρά της ιστορίας στον καπιταλιστικό κόσμο και αυτό που ονομάζει «πολιτική της εχθρότητας» είναι κεντρικό στις σημερινές νεοφιλελεύθερες κοινωνίες. Για ποιο λόγο; Επειδή η φυλή έχει να κάνει και με την αξία: δημιουργεί σύνορα μεταξύ των άξιων και των λιγότερο άξιων, αν όχι ανάξιων. Η δική μου αξία σχετίζεται με την έλλειψη της αξίας των άλλων.
Το επονομαζόμενο «μεταναστευτικό πρόβλημα» δεν είναι κάτι που απλώς συμβαίνει από εξωτερικούς παράγοντες. Ορίζει τόσο το «εμείς» όσο και το «αυτοί». Η «Ευρώπη Φρούριο» είναι απλώς η άλλη όψη της νεοφιλελεύθερης Ευρωπαϊκής Ένωσης -παρά την προσπάθεια της Άνγκελα Μέρκελ να αποσυνδέσει τις δύο λογικές το 2015, από την «ελληνική κρίση» την άνοιξη στην «προσφυγική κρίση» το φθινόπωρο.
Αυτές οι αντιδημοκρατικές μεταμορφώσεις είναι πια έκδηλες σήμερα στην Ευρώπη. Η Ευρωπαϊκή Ένωση ιδρύθηκε στον απόηχο του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου ως απάντηση στις ρατσιστικές και ξενοφοβικές ιδεολογίες. Παρ’ όλα αυτά, σήμερα, αυτή η υπερεθνική λογική έχει μεταλλαχθεί σε μία Ευρώπη των εθνών.
Η νεοφιλελεύθερη Ευρώπη μπορεί να ανεχθεί την αυταρχική εξέλιξη της Ουγγαρίας, όχι όμως και την ελληνική αντίσταση στις χρηματοπιστωτικές επιβολές. Έτσι οι πολιτικές μετανάστευσης αποκαλύπτουν αρκετά γι’ αυτή την εξέλιξη: μεταθέτοντας το «πρόβλημα» σε αυταρχικά καθεστώτα στην Τουρκία ή τη Λιβύη, δεν σημαίνει μόνο ότι παραβλέπουν την κακοποίηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, αλλά ότι κάνουν «εξωτερική ανάθεση» των προσφύγων εκεί ακριβώς γι’ αυτόν τον λόγο.
Δεν είναι να απορεί κανείς για το ότι αυτή η στρατηγική έχει επιπτώσεις στις ίδιες τις ευρωπαϊκές δημοκρατίες. Ο πειρασμός του ολοκληρωτισμού δεν μπορεί να συντηρηθεί εκτός συνόρων, ούτε καν στις παρυφές της Ένωσης. Στη Γαλλία σήμερα η καταστολή των μεταναστών επηρεάζει και όσους τους υπερασπίζονται και η μολυσματική λογική της αστυνομικής βίας έχει εξαπλωθεί από τα υποτιμημένα «προάστια» σε ακτιβιστές κοινωνικών κινημάτων, συμπεριλαμβανομένων και των ειρηνικών διαδηλώσεων. Άραγε η δημοκρατία βρίσκεται στο χείλος του γκρεμού ή στο απόλυτο κέντρο της;
Σε αυτό το δηλητηριώδες πλαίσιο ενδυναμώθηκε ένα κύμα λαϊκισμού ή λαϊκισμών στην Ευρώπη και πέρα από αυτήν, όπως έδειξε η ψήφος υπέρ του Brexit, αλλά και η εκλογή του Ντόναλντ Τραμπ. Φυσικά είναι περίπλοκο να χρησιμοποιούμε αυτή τη λέξη ως έννοια, όχι μόνο λόγω της ασάφειάς της (κανείς δεν συμφωνεί σε έναν ορισμό!), αλλά περισσότερο επειδή έχει κυρίως χρησιμοποιηθεί ως υποτιμητικός όρος και συχνά ως τρόπος αποπομπής, μαζί με τους λαϊκιστές, και των λαϊκών αντιδράσεων ενάντια στον νεοφιλελευθερισμό.
Σήμερα, όμως, υπάρχουν εκείνοι που ισχυρίζονται πως είναι λαϊκιστές. Γι’ αυτό έχει νόημα να μιλάμε, αν όχι για λαϊκισμό, τουλάχιστον για λαϊκίστικη στρατηγική. Για παράδειγμα, η Άκρα Δεξιά μπορεί εύκολα να μετατοπίσει τη ρητορική της από ελιτιστική σε λαϊκιστική. Στη Γαλλία η Μαρί Λεπέν προσπάθησε πολύ να «εκσυγχρονίσει» το Εθνικό Μέτωπο που είχε δημιουργηθεί από τον πατέρα της, αναμορφώνοντας ένα παραδοσιακό κίνημα της Άκρας Δεξιάς σε μια λαϊκίστικη φωνή για τους λευκούς «εξαθλιωμένους της Γης».
Για την Αριστερά αυτό το κύμα γεννά ένα κρίσιμο ερώτημα: Είναι ο λαϊκισμός μια αντίδραση ενάντια στον νεοφιλελευθερισμό ή (αντιθέτως) ένα σύμπτωμα; Η πρώτη επιλογή βασίζεται στην ιδέα ότι οι ψηφοφόροι του Τραμπ ή της Λεπέν είναι θύματα του νεοφιλελευθερισμού. Αντί να κατηγορούμε την ξενοφοβία ή τον ρατσισμό τους, θα έπρεπε να δείχνουμε συμπόνια για τα βάσανά τους.
Είναι μια στρατηγική σκέψη βασισμένη στην ιδέα ότι όπως οι σοσιαλδημοκράτες προσχώρησαν στον νεοφιλελευθερισμό, οι δεξιοί λαϊκιστές μπορούν να μετατραπούν σε αριστερούς λαϊκιστές. Ο Μπέρνι Σάντερς ήταν ο πρώτος που μπήκε στον πειρασμό αυτής της στρατηγικής, όταν κατήγγειλε την απόρριψη της Χίλαρι Κλίντον από τους μισούς ψηφοφόρους του Τραμπ ως ένα «σωρό ελεεινών» (σεξιστών, ρατσιστών κ.λπ.).
Όσοι υπερασπίζονται έναν «αριστερόστροφο λαϊκισμό» (όπως ο Μελανσόν στη Γαλλία) υποβαθμίζουν τη διαφορά μεταξύ Δεξιάς και Αριστεράς, την αριστερή ταυτότητα και τις συμμαχίες της Αριστεράς, επειδή θέλουν να τονίσουν τον κοινό τόπο του λαϊκισμού, όχι ανάμεσα σε λαϊκιστικά κόμματα, αλλά ανάμεσα σε λαϊκιστικές ψήφους, όλα ερμηνευμένα ως αντιδράσεις ενάντια στη νεοφιλελεύθερη συναίνεση. Αυτό αποτελεί μια ψευδαίσθηση.
Πρώτον, ο λαϊκισμός δεν είναι με κανέναν τρόπο αντίθετος στον νεοφιλελευθερισμό. Σήμερα αυτήν είναι αλήθεια (από την Τουρκία και την Ουγγαρία μέχρι τους συντηρητικούς Βρετανούς μετά το Brexit ή τον ίδιο τον Τραμπ) όσο ήταν στις μέρες της Θάτσερ και του Ρέιγκαν, οι οποίοι έπαιξαν το χαρτί του λαϊκισμού για να καθιερώσουν το νέο νεοφιλελεύθερο δόγμα.
Δεύτερον, η οικονομική στέρηση δεν είναι το κλειδί για τις λαϊκιστικές ψήφους. Ναι, στις Ηνωμένες Πολιτείες το Δημοκρατικό Κόμμα χάνει έδαφος στα κατώτερα οικονομικά στρώματα και κερδίζει στα ανώτερα, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι οι φτωχοί ψήφισαν τον Τραμπ∙ πρόκειται για απαίδευτους, φτωχούς, λευκούς ψηφοφόρους, που σημαίνει ότι η κουλτούρα και η φυλή έχουν περισσότερη σημασία.
Αυτό είχε στρατηγικές συνέπειες: οι ψηφοφόροι που απέρριψαν τον Ομπάμα για τη φυλή και την Κλίντον για το φύλο δεν μπορούν να νικηθούν εύκολα. Το συναίσθημα που κινητοποιείται από την Άκρα Δεξιά είναι η δυσαρέσκεια, ενώ από την πλευρά της Αριστεράς η αγανάκτηση. Το φλερτ με τους ψηφοφόρους που απέχουν, οι οποίοι έχουν σιχαθεί την πολιτική ως είναι, αλλά δεν θα στραφούν στην αγκαλιά των φασιστών, είναι μια καλύτερη στρατηγική.
Αυτό συνεπάγεται την κατασκευή όχι του λαού, αλλά μιας Αριστεράς, αναζωπυρώνοντας και όχι εξαλείφοντας την αντίθεση μεταξύ Δεξιάς και Αριστεράς μπροστά στον κίνδυνο ενίσχυσης της νεοφιλελεύθερης σύγχυσης.
Μετάφραση: Ελένη Γεωργίου
* Καθηγητής Κοινωνιολογίας στα Τμήματα Πολιτικής Επιστήμης και Σπουδών Φύλου στο Πανεπιστήμιο Paris 8 Vincennes - Saint-Denis
