Της Laura Grattan*
Μπορούμε να βρούμε την παράδοση του ριζοσπαστικού δημοκρατικού λαϊκισμού στους μαύρους και λευκούς αγρότες, τους μετανάστες εργάτες, οι οποίοι τροφοδότησαν το αγροτικό συνεταιριστικό κίνημα και το Κόμμα του Λαού του 19ου αιώνα. Μπορούμε να τη δούμε στους υποκινητές του new deal, των πολιτικών δικαιωμάτων και της νέας Αριστεράς
Ο ριζοσπαστικός δημοκρατικός λαϊκισμός στις ΗΠΑ έχει χαρακτηριστεί από πειραματισμό, δηλαδή από προσπάθειες για δημιουργία χώρων στους οποίους καθημερινοί δρώντες μπορούν να αναπτύσσουν τις πολιτικές τους δυνατότητες και να χτίζουν νέες σχέσεις, πρακτικές και θεσμούς οριζόντιας εξουσίας
Ο λαϊκισμός έχει γίνει μια βλάσφημη λέξη στο λεξιλόγιο των μελετητών και των ειδημόνων.
Στην περιρρέουσα ρητορική κατά τη διάρκεια των προκριματικών εκλογών στις ΗΠΑ, ο Ντόναλντ Τραμπ και ο Μπέρνι Σάντερς πυροδότησαν έναν «λαϊκιστικό σεισμό» που σήμαινε «καταστροφή» για τους Αμερικανούς πολιτικούς. Το Brexit είναι μόνο το τελευταίο παράδειγμα της ευρωπαϊκής «λαϊκιστικής αντίδρασης ενάντια στη μετανάστευση και την παγκοσμιοποίηση». Ο λαϊκισμός υπόσχεται να επιστρέψει η δημοκρατία στις ρίζες της λαϊκής εξουσίας.
Παρ' όλα αυτά, στην καλύτερη περίπτωση, τείνουμε να βλέπουμε τους λαϊκιστικούς ξεσηκωμούς ως σποραδικούς και αφελείς. Μπορεί να προσφέρουν ένα βαρόμετρο της λαϊκής δυσαρέσκειας, αλλά είναι ουτοπικό -έχουμε προειδοποιηθεί- να πιστεύουμε ότι οι λαοί μπορούν να κινητοποιούν δύναμη ή να εφαρμόζουν ουσιαστικές αλλαγές έξω από τους κατεστημένους πολιτικούς διαύλους.
Στη χειρότερη, βλέπουμε τον λαϊκισμό ως αντιδραστικό: μια εκρηκτική ιδιοσυγκρασία επιρρεπής στην κακοποίηση των εχθρών του λαού και την υποκίνηση αντιδράσεων εναντίον των ελίτ και των περιθωριοποιημένων κοινωνικών ομάδων.
Πριν το κίνημα Occupy Wall Street προσελκύσει τη δημόσια προσοχή στις ΗΠΑ, οι πιο ηχηρές και εμφανείς λαϊκιστικές ενέργειες ήταν αφιερωμένες, τις τελευταίες δεκαετίες, στο κλείσιμο των συνόρων, τον περιορισμό τού ποιος μπορεί να είναι πολίτης και την αποδόμηση των δημόσιων θεσμών που ενεργούν υπέρ όσων έχουν ανάγκη.
Δεδομένης της φήμης του λαϊκισμού, είναι κατανοητό ότι οι δημοκράτες θεωρητικοί και ακτιβιστές είναι πρόθυμοι να εγκαταλείψουν τον λαϊκισμό στους δεξιούς δημαγωγούς και τους κατ’ επάγγελμα προπαγανδιστές των ΜΜΕ. Ο κυνισμός ξεκάθαρα ριζώνει στο τηλεοπτικό ριάλιτι που περιβάλλει την υποψηφιότητα του Ντόναλντ Τραμπ. Βλέποντας τον πονοκέφαλο μετά το δημοψήφισμα στη Βρετανία, καθώς πολλοί ψηφοφόροι αλλάζουν τροπάρι από την έξοδο (Brexit) στην παραμονή (Rebrexit), είναι εύκολο να συμπεράνουμε ότι η εκλογική πολιτική έχει ξεπεραστεί από τους στρατηγικούς ελιγμούς των ελίτ και την ευμετάβλητη «πολιτική της διαίσθησης» στους κόλπους του λαού.
Η επισήμανση αυτών των απόψεων είναι μια λιγότερο από λεπτή πρόκληση για τη δημοκρατική πολιτική: αν ο λαϊκισμός υπόσχεται να επιστρέψει τη δημοκρατία στον λαό, τι είδους δημοκρατία θα εγκαθιδρύσει ο λαός; Η απάντηση εξαρτάται από το πού κοιτάζεις.
Μια ματιά στα σύγχρονα και ιστορικά κινήματα από τα κάτω εισηγείται ότι ο λαϊκισμός μπορεί να παίξει έναν κρίσιμο ρόλο στην αναβίωση της δημοκρατική θεωρίας και πρακτικής στις ΗΠΑ. Αυτό θα απαιτήσει τη στήριξη σε μια παράδοση δημοκρατικών ριζοσπαστικών λαϊκιστικών αγώνων που δεν κινητοποίησαν μόνο τη δυσαρέσκεια εναντίον της ιεραρχικής εξουσίας, αλλά πειραματίστηκαν με τη δημιουργία οριζόντιων μορφών λαϊκής εξουσίας.
Μετατοπίζοντας τη δημοκρατική φαντασία
Όταν διεκδικούμε τον λαϊκισμό, εκείνο που διακυβεύεται είναι η μετατόπιση της δημοκρατικής μας φαντασίας. Εν μέσω του θορύβου που προκλήθηκε γύρω από την παράσταση του Broadway για τον Αλεξάντερ Χάμιλτον, πολλοί σχολιαστές ασχολήθηκαν με τις πιθανές απόψεις ενός εκ των ιδρυτών πατέρων της αμερικανικής δημοκρατίας για την τρέχουσα προεδρική εκλογή: «Η προειδοποίηση του Αλεξάντερ Χάμιλτον στους οπαδούς του Τραμπ και του Σάντερς: Ο λαϊκισμός θέτει σε κίνδυνο την ελευθερία!». Παρά την υπόγεια παρουσίαση του Χάμιλτον ως αυτοδημιούργητου μετανάστη στην παράσταση, ο ιστορικός Χάμιλτον ήταν ένας ελιτιστής που υποστήριζε συγκεντρωτικές μορφές διακυβέρνησης που έδιναν στους πολίτες πολύ λίγη εξουσία.
Ιδρυτές πατέρες σαν το Χάμιλτον και τον Τζέιμς Μάντισον προβληματίζονταν για τις υπερβολές της δημοκρατίας: το να εναποθέτει κανείς υπερβολική εξουσία στα χέρια του λαού απειλούσε να αποσταθεροποιήσει την κυβέρνηση. Σύγχρονες κριτικές στον λαϊκισμό έχουν παρόμοιες έγνοιες. Ανησυχούν για το ότι η υπερβολική λαϊκή έκφραση και αντίθεση θα παρεμποδίζουν βασικούς θεσμούς της φιλελεύθερης δημοκρατίας, ανάμεσα στους οποίους τα ατομικά δικαιώματα, η προστασία των μειονοτήτων, οι διαβουλευτικές διαδικασίες και η διάκριση των εξουσιών.
Αναλογιστείτε, για παράδειγμα, τον ζήλο του Tea Party για νομοθετικές τακτικές που κωλυσιεργούν, καθώς και την απαξίωση του κινήματος Occupy για ό,τι οι συμμετέχοντες είδαν ως τελείως διεφθαρμένο πολιτικό τοπίο. Όταν οι κριτικοί ξεδιπλώνουν τη λιτανεία των κριτικών τους εναντίον του λαϊκισμού, του «θυμού», της «ανευθυνότητας» και της «καταστροφικότητας», ακούγεται πραγματικά σαν να μας τιμωρούν ώστε να μετριάσουμε τις επιθυμίες μας και τις ελπίδες μας για δημοκρατία.
Η ριζοσπαστική δημοκρατική ιστορία του λαϊκισμού
Υπάρχει μια μακρά και πλούσια παράδοση ριζοσπαστικών δημοκρατικών λαϊκισμών στις ΗΠΑ που δημιούργησαν χώρους για τον λαό ώστε να πειραματιστεί με εναλλακτικές πρακτικές οριζόντιας λαϊκής εξουσίας.
Μπορούμε να βρούμε αυτή την παράδοση στους μαύρους και λευκούς αγρότες, τους μετανάστες εργάτες, οι οποίοι τροφοδότησαν το αγροτικό συνεταιριστικό κίνημα και το Κόμμα του Λαού του 19ου αιώνα. Μπορούμε να το δούμε στους υποκινητές του new deal, των πολιτικών δικαιωμάτων και της νέας Αριστεράς.
Αυτά τα κινήματα καλλιέργησαν τις βλέψεις του λαού όχι απλώς για αντίσταση στην εξουσία, αλλά και για να μοιραστούν τη δημιουργία νέων μορφών εξουσίας σε μια σειρά από τόπους και κλίμακες και να το κάνουν αυτό με τρόπους που να διατηρούν τη συλλογική ταυτότητα του «λαού» και το μήνυμα της «δημοκρατίας» ανοιχτό σε αμφισβήτηση και επαναπροσδιορισμό.
Ένα πράγμα που είναι αλήθεια γι' αυτά τα ιστορικά κινήματα είναι ότι πέτυχαν, συνδυάζοντας δύο στιλ λαϊκιστικής πολιτικής που οι σύγχρονοι κεντρώοι και αριστεροί ακτιβιστές έχουν συχνά διαχωρίσει: την αντιπολιτευτική ρητορεία, η οποία κινητοποιεί τη λαϊκή δυσαρέσκεια εναντίον της εξουσίας και την εποικοδομητική καθημερινή πολιτική, η οποία διδάσκει τους ανθρώπους πώς να ασκούν εξουσία.
Πάρτε το συνώνυμο του λαϊκισμού στις ΗΠΑ, το Λαϊκιστικό Κίνημα του 19ου αιώνα. Το Κόμμα του Λαού (The People's Party) ήταν το φερέφωνο της λαϊκιστικής ύβρεως, κινητοποιώντας μαζική οργή ενάντια στην επανάσταση των μεγάλων επιχειρήσεων στις ΗΠΑ. Η συγκεντρωτική έκφραση του Κόμματος του Λαού θα ήταν ασώματη και άψυχη, ωστόσο χωρίς βαθύτερες σχέσεις και χαλαρότερες συγγένειες με αποκεντρωμένους χώρους καθημερινής πρακτικής μαύρων και λευκών αγροτών, μεταναστών εργατών, μαρξιστών και χριστιανών σοσιαλιστών, στρατιών ανέργων, σουφραζετών, σταυροφόρων της εγκράτειας και άλλων μεταρρυθμιστών.
Αντιπολιτευτικές και εποικοδομητικές ενέργειες του λαϊκισμού
Γιατί είναι αυτός ο συνδυασμός των αντιπολιτευτικών και εποικοδομητικών ενεργειών τόσο ισχυρός; Από τη μία, η αντιπολιτευτική ρητορική του λαϊκισμού προσφέρει ένα οικείο συναισθηματικό σενάριο ώστε να κινητοποιεί τα αιτήματα διαφορετικών δρώντων -συχνά σε μαζική κλίμακα- ενάντια στους θεσμούς και στις δυναμικές που τους αποδυναμώνουν.
Πολιτικοί επιστήμονες τώρα καταδεικνύουν ότι τα συναισθήματα είναι ζωτικά για την κινητοποίηση του λαού ώστε να συμμετέχει στην πολιτική. Τα συναισθήματα μας βοηθούν να προτεραιοποιήσουμε ποιες από τις ανάγκες μας δεν έχουν ικανοποιηθεί και ποιοι προσωπικοί μας στόχοι και δεσμεύσεις απαιτούν πολιτική δράση. Οι δημόσιες επιδείξεις οργής, ωστόσο, συχνά ανησυχούν τους οργανωτές των πρωτοβουλιών από τα κάτω, που εμπλέκονται στην καθημερινή δουλειά της οικοδόμησης εύθραυστων συμμαχιών και προσπαθούν να επιφέρουν αλλαγές εντός του περιοριστικού πλαισίου των τοπικών θεσμών. Συχνά τις ειρωνεύονται ως πολιτικές της ντουντούκας (bullhorn politics), αποσυνδεδεμένες από τους καθημερινούς ανθρώπους.
Στον βαθμό που το Occupy, ο αγώνας του 99% ενάντια στο 1%, για παράδειγμα, παραμένει αποσυνδεδεμένος από την οργάνωση στους κατά τόπους χώρους, είναι εύκολο να αντιληφθεί κανείς γιατί οι ακτιβιστές, στα χαρακώματα επί δεκαετίες, πολλοί από αυτούς σε έγχρωμες κοινότητες, είναι επιφυλακτικοί απέναντι σε ένα κυρίως λευκό κίνημα. Όμως, το Occupy πράγματι απομάκρυνε τον δημόσιο διάλογο από τη χρόνια ρητορική περί λιτότητας και ανάγκασε τους Αμερικανούς να αντιμετωπίσουν την ανήθικη ανισότητα εισοδημάτων και πλούτου με τρόπους που είχαν οργανωτικές και πολιτικές διακλαδώσεις: επιτρέποντας στις πόλεις να περάσουν μέχρι πρότινος νεκρές τραπεζικές ρυθμίσεις, δημιουργώντας ένα ώριμο κλίμα για τους ακτιβιστές, ώστε να στρέψουν δεκαετίες οργάνωσης στην εθνική καμπάνια Fight-for-15 και, πιο πρόσφατα, να γίνει δυνατή η εκπληκτική καμπάνια του Μπέρνι Σάντερς. Από την άλλη, ο ριζοσπαστικός δημοκρατικός λαϊκισμός στις ΗΠΑ έχει χαρακτηριστεί από πειραματισμό, δηλαδή από προσπάθειες για δημιουργία χώρων στους οποίους καθημερινοί δρώντες μπορούν να αναπτύσσουν τις πολιτικές τους δυνατότητες και να χτίζουν νέες σχέσεις, πρακτικές και θεσμούς οριζόντιας εξουσίας. Αυτοί οι χώροι περιλαμβάνουν σωματεία, κέντρα μεταναστών, οργανώσεις κοινοτήτων, αστικούς αγρούς, αλληλέγγυα οικονομία, οικολαϊκισμό, κινήματα κατά των φυλακών, εναλλακτικές στην αστυνόμευση κ.λπ.
Μελετητές και ακτιβιστές έχουν μάθει ότι ο λαός έχει ανάγκη να συμμετέχει σε βιώσιμες πρακτικές οργάνωσης και οικοδόμησης οριζόντιας εξουσίας ανεξαρτήτως διαφορών, ώστε να αντιπαλέψει τις δυνάμεις που τώρα μας διαμορφώνουν ως πολίτες. Αυτό είναι ιδιαιτέρως αλήθεια για μια αμερικανική πολιτική κουλτούρα που ενθαρρύνει τον ατομισμό, τον ανταγωνισμό, την πολιτική απάθεια και την επένδυση στα προνόμια που συνοδεύουν τη λευκότητα, την ανδροπρέπεια, την ετεροκανονικότητα, τη συμμετοχή στο έθνος και άλλους δείκτες κοινωνικού status.
Οι καθημερινοί χώροι του λαϊκισμού είναι ζωτικά φυτώρια νέων ειδών δημοκρατών πολιτών και νέων δημοκρατικών οραμάτων και πρακτικών που μπορούν να διαμορφώσουν ευρύτερα κινήματα. Πράγματι, χρόνια οργάνωσης αποκεντρωμένων πρωτοβουλιών από τα κάτω -στις ΗΠΑ και πέρα από τα σύνορά τους- διαμόρφωσαν προσδοκίες, πρακτικές και δίκτυα πίσω από μεγάλης κλίμακας λαϊκιστικούς ξεσηκωμούς, όπως το Occupy και η καμπάνια του Σάντερς. Οι αποκεντρωμένοι χώροι του λαϊκισμού είναι επίσης κρίσιμοι για τη θέσπιση πλουραλιστικής οριζόντιας εξουσίας. Μία από τις εκπληκτικές, αν και συχνά αγνοημένες, ιδιότητες των ριζοσπαστικών δημοκρατικών λαϊκιστικών κινημάτων είναι ότι περιθωριοποιημένοι δρώντες -από τους μαύρους αγρότες, τους μετανάστες εργάτες και τις σουφραζέτες στο Κόμμα του Λαού μέχρι τις φεμινίστριες και τα queer έγχρωμα άτομα στο Occupy- έχουν επανειλημμένα χρησιμοποιήσει τους προσωπικούς τους πειραματισμούς στη δημοκρατία με σκοπό να επηρεάσουν από το περιθώριο τα ευρείας βάσης κινήματα. Το βλέπουμε πάλι στην επιρροή που είχε το Κίνημα των Μαύρων Ζωών πάνω στην καμπάνια του Σάντερς.
Η πρόκληση για τους ριζοσπαστικούς δημοκρατικούς λαϊκισμούς σήμερα
Μέχρι πρόσφατα, η Δεξιά ήταν πολύ πιο αποτελεσματική, στη μετά το 1968 πολιτική στις ΗΠΑ, στο να συνδυάζει τη λαϊκιστική φλόγα για αποτελεσματική αντιπολιτευτική ρητορική με τη ζωή της οργάνωσης από τα κάτω. Η Χριστιανική Δεξιά και το Tea Party είναι τα παραδείγματα με τη μεγαλύτερη διάρκεια. Δεδομένης της επιρροής του δεξιόστροφου ηχείου στη βάση αυτών των κινημάτων, κατέστη δύσκολο για περιθωριοποιημένες φωνές να επηρεάσουν τη ρητορική και τη στρατηγική, όπως μπορούσε να έχει συμβεί όταν οι οπαδοί του Tea Party ενώθηκαν με περιβαλλοντικούς ακτιβιστές για να σταματήσουν τον αγωγό Κίστοουν στα νοτιοδυτικά. Η πρόκληση για τους ριζοσπάστες δημοκράτες λαϊκιστές σήμερα είναι να συνδέσουν τις φωτεινές στιγμές της μεγάλης κλίμακας αντίθεσης -όπως αυτές που προήλθαν από το Occupy και τον Σάντερς- με τους χιλιάδες πειραματισμούς στη θέσπιση οριζόντιας λαϊκής εξουσίας που ήδη υπάρχουν στις ΗΠΑ και πέρα από αυτές.
Σ’ έναν εκλογικό δημοσιογραφικό κύκλο κυριαρχούμενο από το Brexit και τον Τραμπ, καθώς τα ΜΜΕ εξισώνουν τον λαϊκισμό με την αντιμεταναστευτική αντίθεση, ένα καλό μέρος να κοιτάξει κανείς για ριζοσπαστικές δημοκρατικές λαϊκιστικές εναλλακτικές σε εφαρμογή είναι το κίνημα των νέων χωρίς χαρτιά.
Πίσω από την πρόκληση «Είμαστε Αμερικανοί χωρίς χαρτιά», το κίνημα έχει ξοδέψει πολύ πάνω από μια δεκαετία παλεύοντας ενάντια στη μαζική κράτηση και απέλαση. Έχει επίσης δημιουργήσει ένα αποκεντρωμένο δίκτυο οργανωτικής βάσης σε όλες τις ΗΠΑ και έχει οικοδομήσει συμμαχίες με μεροκαματιάρηδες, οικιακές βοηθούς, άλλα έγχρωμα queer και διεμφυλικά άτομα, αντικατασταλτικά κινήματα και κινήσεις ενάντια στις φυλακές.
Σε ένα σοβαρά περιοριστικό νομοθετικό κλίμα, η νεολαία χωρίς χαρτιά και οι σύμμαχοί της βρίσκονταν πίσω από τις αμφιλεγόμενες κυβερνητικές πράξεις του Προέδρου Ομπάμα που σκόπευαν να επεκτείνουν τα δικαιώματα κάποιων μεταναστών χωρίς χαρτιά και ήταν έτοιμες να δώσουν σχήμα στην κομματική ρητορική και στο πρόγραμμα στις γενικές εκλογές. Κάνοντας αυτό, μας υπενθυμίζουν -σε μια στιγμή απελπισίας τόσο για τον λαϊκισμό όσο και για τη δημοκρατία- ότι ο ενεργητικός ακτιβισμός στα περιθώρια της πολιτικής φαντασίας παραμένει ζωντανός και ζωτικός για τη δημοκρατική πολιτική.
Μετάφραση: Δημήτρης Παπανικολόπουλος
* Αναπληρώτρια καθηγήτρια Πολιτικής Επιστήμης στο Wellesley College
