O συνοπτικός απολογισμός της εις Άδου Καθόδου -χωρίς ανάσταση- που ζει η ελληνική κοινωνία εδώ και εννιά χρόνια μπορεί να γίνει με πολλούς τρόπους. Μπορεί να είναι ένα χρονολόγιο γεγονότων που σχηματίζουν το σπιράλ της συλλογικής μας πτώσης. Μπορεί να είναι η παράθεση αποφάσεων που χαρακτηρίζουν την αβελτηρία του πολιτικού συστήματος και την αδυναμία του ακόμη και να διαγνώσει τον χαρακτήρα της κρίσης. Μπορεί να είναι η καταγραφή του ρόλου του χρηματοπιστωτικού συνονθυλεύματος που ενορχήστρωσε την παγκόσμια κρίση και επέλεξε τους διακεκριμένους στόχους της. Μπορεί να είναι η παράθεση των αποφάσεων που με ακραία πολιτική βία επέβαλαν οι δανειστές. Μπορεί επίσης να είναι η χαζοχαρούμενη επιβράβευση της Ελλάδας από τους διεθνείς οργανισμούς ως παγκόσμιας πρωταθλήτριας των «μεταρρυθμίσεων». Μπορεί να είναι το σπιράλ της πτώσης σε αριθμούς - η ύφεση, το ποσοστό της ανεργίας, η διόγκωση του χρέους, η μείωση των εισοδημάτων, τα λουκέτα των επιχειρήσεων, οι δείκτες της εσωτερικής υποτίμησης. Μπορεί να είναι ένας συλλογικός απολογισμός. Αλλά μπορεί να είναι κι ένας ατομικός απολογισμός. Ή, ακριβέστερα, εκατομμύρια ατομικοί απολογισμοί.
Ανάμεσα στη συλλογική και στα εκατομμύρια ατομικών πτώσεων υπάρχει διαρκής αλληλεπίδραση και ανατροφοδότηση. Τα think tank της επιχειρηματικής ελίτ, όπως το ΙΟΒΕ, μετρούν αυτή τη διάδραση με εργαλεία όπως οι δείκτες οικονομικού κλίματος ή καταναλωτικής εμπιστοσύνης. Είναι αμφίβολο αν συλλαμβάνουν έστω κι ένα ελάχιστο ποσοστό αυτής της σχέσης, αν υποθέσουμε ότι θέλουν να την αποτυπώσουν μ’ έναν στοιχειώδη ρεαλισμό κι όχι απλώς να τη χειραγωγήσουν. Οι οικονομολόγοι ισχυρίζονται -κι όχι άδικα- ότι η οικονομία είναι πρωτίστως ψυχολογία, ατομική και κοινωνική. Αλλά πριν διαμορφωθεί η ψυχολογία, που σε περιόδους τεράστιας ύφεσης και θηριώδους ανεργίας μεταφράζεται σε μαζική κατάθλιψη -με την καθομιλουμένη, αλλά και με την καθαρά ιατρική έννοια-, υπάρχουν οι τρομακτικές αλλαγές στην καθημερινή πραγματικότητα εκατομμυρίων ανθρώπων. Σχεδόν όλων, εκτός ίσως από τα παιδιά που γεννήθηκαν μετά το 2009 και δεν έχουν μέτρο σύγκρισης.
Δεν είμαι απ’ αυτούς που θα λυπούνταν έναν υπόδικο εργοδότη, αλλά μου μεταφέρθηκε το εξής περιστατικό: σε ποινική δίκη για μη καταβολή δεδουλευμένων (προ πολλών ετών), με υπόδικο άλλοτε κραταιό βαρόνο των media και του infotainment, εργαζόμενοι εφημερίδας που είχαν κληθεί ως μάρτυρες κατάθεσαν την -εξαιρετικά σπάνια στα μνημονιακά χρόνια- αλήθεια, ότι στο μεταξύ είχαν πάρει τις αμοιβές τους με ένα τρικ του δαιμόνιου εκδότη. Ο κατηγορούμενος, που έτσι κι αλλιώς έχει φυλακιστεί, αποφυλακιστεί και θα ξαναφυλακιστεί για άλλες σκανδαλώδεις υποθέσεις, αθωώθηκε. Μετά την ανακοίνωση της απόφασης, στενή συγγενής του, που τον εκπροσώπησε στη δίκη, περίλυπη έσπευσε να ευχαριστήσει τους εργαζόμενους γιατί απλώς κατέθεσαν τα πραγματικά δεδομένα, πράγμα που απάλλαξε τον «βαριά άρρωστο κατηγορούμενο από μια επιπλέον ποινή, από τις πολλές που ήδη αντιμετωπίζει». Η εικόνα ενός άλλοτε κραταιού μιντιάρχη, συρρικνωμένου σήμερα σε μια ασημαντότητα που σέρνεται από εδώλιο σε εδώλιο συσσωρεύοντας δεκαετίες κάθειρξης, προκαλεί ανάμικτα συναισθήματα. Αλλά είναι ενδεικτική του σπιράλ της πτώσης.
Βεβαίως, ο ίδιος άνθρωπος -όχι μόνος, φυσικά- ευθύνεται για το γεγονός ότι στο ίδιο θανάσιμο σπιράλ βρέθηκαν, με πολύ χειρότερους όρους, εκατοντάδες εργαζόμενοι και δημιουργοί. Έχασαν αμοιβές μηνών και χρόνων, έχασαν τις δουλειές τους, οι περισσότεροι είτε μένουν χωρίς δουλειά είτε έχουν αναγκαστεί να αλλάξουν επάγγελμα, διαμονή, κάποιοι ακόμη και χώρα. Δεσμοί διερράγησαν, επαφές χάθηκαν, παρέες και συλλογικότητες διαλύθηκαν. Οι ατομικοί απολογισμοί της κρίσης δεν αποτυπώνονται σε αριθμούς, αλλά σε καθοριστικά γεγονότα. Είναι μια καταλυτική κοινωνική διεργασία που αλλάζει όλα τα δεδομένα, όχι μόνο της καθημερινότητας, αλλά και της προοπτικής. Μετά το τέλος της κρίσης -ή μέχρι την εκκίνηση της επόμενης- τίποτε δεν θα είναι το ίδιο, για κανέναν. Η κρίση και η μνημονιακή «θεραπεία» της έχουν προκαλέσει βίαιο και βαθύ κοινωνικό μετασχηματισμό της χώρας, με βασικά χαρακτηριστικά τη διόγκωση των φτωχών, προλεταριοποιημένων και «πρεκαριοποιημένων» στρωμάτων, από τη μια, και τον αποκλεισμό της κοινωνικής ανέλιξης, από την άλλη. Κι αυτό εξατομικεύεται σ’ έναν δαρβινικό πόλεμο επιβίωσης που εξουδετερώνει τις συλλογικές διεργασίες και εγκλωβίζει τον καθένα στον ερμητικό μικρόκοσμό του.
Όσοι αναρωτιούνται γιατί εξαερώθηκε η κοινωνική διαμαρτυρία, πού πήγαν οι μάζες των «αγανακτισμένων», γιατί εξαφανίστηκαν οι αντιμνημονιακές κινητοποιήσεις, γιατί είναι σπάνιες οι συνδικαλιστικές διεκδικήσεις, γιατί στις δημοσκοπήσεις τα κόμματα μιας πεντακομματικής Βουλής μετά βίας αθροίζουν ένα 48% στην πρόθεση ψήφου, γιατί οι μισοί πολίτες δεν βλέπουν κανέναν «καταλληλότερο», γιατί στην τεράστια πλειοψηφία τους δηλώνουν απαισιόδοξοι για το μέλλον, όσοι αναρωτιούνται τελικά «μα πού πήγαν όλοι;», ας αναλογιστούν απλώς: «πού βρίσκονται σήμερα όλοι;». Είναι αλλού. Οι ιδρυτές του νεοφιλελευθερισμού δεν θα μπορούσαν να φανταστούν εντυπωσιακότερο θρίαμβο απ’ αυτόν που πέτυχαν στην Ελλάδα.
