Του Νίκου Σαραντάκου
Το σημερινό άρθρο έχει μιαν ιδιαιτερότητα, μια και η πρώτη Κυριακή τούτου του μήνα, του Απρίλη, είναι ταυτόχρονα και η πρώτη μέρα του· είναι δηλαδή πρωταπριλιά, η μέρα η παραδοσιακά αφιερωμένη στην (καλοπροαίρετη συνήθως) φάρσα και στην προσπάθειά μας να κάνουμε τους φίλους μας να πιστέψουν το ψέμα που θα τους σερβίρουμε. Οπότε, η στήλη αφιερώνεται στο έθιμο.
Παρά το γεγονός ότι το πρωταπριλιάτικο ψέμα είναι έθιμο διεθνές, μια και πολλοί λαοί συνηθίζουν να κάνουν φάρσες την πρώτη μέρα του Απρίλη, δεν υπάρχει ομοφωνία ως προς τις απαρχές του. Μια εκδοχή που υποστηρίζεται από πολλούς είναι ότι το έθιμο γεννήθηκε στη Γαλλία, όταν από το 1564 και μετά ορίστηκε πρώτη μέρα του χρόνου η 1η Ιανουαρίου, ενώ ως τότε το έτος άρχιζε από την 1η Απριλίου. Υποτίθεται ότι τα πρώτα χρόνια πολλοί εξακολούθησαν να γιορτάζουν την πρωτοχρονιά την 1η Απριλίου, οπότε οι άλλοι, για να τους κοροϊδέψουν, τους έστελναν ψάρια (συνηθισμένο δώρο σε σαρακοστιανές μέρες), που όμως για την περίσταση ήταν ψεύτικα, τα οποία ονομάστηκαν, στα γαλλικά, poisson d’Avril, όπως λέγονται οι πρωταπριλιάτικες φάρσες. Ωστόσο, υπάρχουν ενδείξεις πως το έθιμο είναι παλαιότερο από τον 16ο αιώνα, κι έτσι προς το παρόν η πρωταπριλιά αντιστέκεται στην επεξήγηση, όπως αρμόζει στη μέρα την αφιερωμένη στο ψέμα και στη φάρσα.
Όμως εδώ λεξιλογούμε. Λοιπόν, η λέξη ψέμα είναι μεσαιωνική, αλλά έχει αρχαία την καταγωγή, αφού προέρχεται από το ελληνιστικό ψεύμα, και αυτό από το ψεύσμα, το οποίο ανάγεται στο ρήμα ψεύδομαι, που το έχουμε και σήμερα, ή μάλλον στο ρήμα ψεύδω, διότι στα αρχαία είχε και ενεργητικό τύπο αν και ο μέσος είναι παλαιότερος. Ο ενεργητικός τύπος, ψεύδω, συχνός στους τραγικούς και στον ελληνιστικό πεζό λόγο, σήμαινε εξαπατώ, αλλά και αθετώ δέσμευση, διαψεύδω ελπίδες, ενώ το ψεύδομαι, που είχε και παθητική λειτουργία (εξαπατώμαι, διαψεύδομαι) τελικά επικράτησε ως μόνος τύπος. Από εκεί και το ψεύδος, που είναι ήδη ομηρικό. Δεν αποκλείεται αυτή η οικογένεια λέξεων να συνδέεται με τον ψίθυρο αφού υπάρχει και το αρχαίο ψύθος με τη σημασία «ψέμα».
Παρόλο που, σύμφωνα με την παροιμία, το ψέμα έχει κοντά ποδάρια (δηλ. δεν πηγαίνει μακριά, τελικά φανερώνεται), στη φρασεολογία μας έχει κάνει αρκετό δρόμο: μου φαίνεται σαν ψέμα, λέμε για ένα ανέλπιστο καλό, που μας συγκινεί έντονα· τέρμα τα ψέματα, όταν η κατάσταση έχει φτάσει σε κρίσιμο σημείο και δεν χωράνε πια υπεκφυγές· με τα ψέματα, όταν κάποιος καταφέρνει κάτι με ανεπαρκή μέσα, αλλά και όταν κάτι γίνει χωρίς να το συνειδητοποιήσουμε. Για να εισαγάγουμε μια αναντίρρητη αλλά όχι κατ’ ανάγκη ευχάριστη αλήθεια, λέμε κακά τα ψέματα, ενώ όταν ο συνομιλητής μας προβλέπει κάτι του λέμε πες το ψέματα για να δείξουμε ότι θεωρούμε πολύ πιθανή την πρόβλεψή του.
Όποιος λέει ψέματα είναι ψεύτης (από το αρχαίο ψεύστης) και όταν κάποιος επικαλείται αναξιόπιστη πηγή λέμε «ρώτα και τον μπάρμπα μου τον ψεύτη». Μακάρι να βγω ψεύτης, λέμε όταν προβλέπουμε κάτι δυσοίωνο. Στα ρεμπέτικα, ο ντουνιάς είναι ψεύτης ή ψεύτικος, κι όταν χαλάσει η ποιότητα ενός αγαθού λέμε ότι το ψεύτισαν. Πάντως, πέρα από το λόγιο ψεύδομαι δεν έχουμε ευρέως διαδεδομένο μονολεκτικό ρήμα για το «λέω ψέματα»: το ψεματίζω, που δίνουν κάποια λεξικά, είναι θαρρώ σπάνιο.
Παλιότερα, αν σου λέγαν κάποια εντυπωσιακή είδηση μέρα πρωταπριλιάς δεν την πίστευες -έχω ακούσει πως ο θάνατος του βασιλιά Γεωργίου Β’, που έτυχε πρωταπριλιά του 1947, άργησε να γίνει πιστευτός. Οι εφημερίδες και τα κανάλια σ’ όλο τον κόσμο επιστράτευαν τέτοιες μέρες όλην τη φαντασία τους για να φτιάξουν μερακλίδικες και πιστευτές ψεύτικες ειδήσεις, σαν τις μακαρονοφυτείες της Ελβετίας (όπως ήταν η φάρσα του BBC το 1957) ή τον κομήτη που θα πλησίαζε τη Γη και θα ήταν ορατός από την Ελλάδα, που ανακοίνωσε το νυχτερινό δελτίο ειδήσεων της τότε ΕΡΤ2 μια 31η Μαρτίου στη δεκαετία του 1980 και μας έβγαλε όλους στις ταράτσες (δεν είχαμε συνειδητοποιήσει πως είχαν περάσει τα μεσάνυχτα και ήταν ήδη πρωταπριλιά).
Όμως, έτσι που γίναν τα πράγματα τον τελευταίο καιρό, έχει χάσει το νόημά της η φάρσα, αφού και τα πιο αδιανόητα σενάρια έχουν γίνει πραγματικότητα, το φέικ νιουζ βγαίνει λέξη της χρονιάς, τα κανάλια μεταδίδουν διαρκώς ψεύτικες ειδήσεις (πολύ πρόσφατο το πλαστό ρεπορτάζ με τη δήθεν σύζυγο ιπτάμενου αξιωματικού) ενώ έγκριτοι (οΘντκ) δημοσιογράφοι υιοθετούν ανεξέταστα όποια τρολιά κυκλοφορήσει στο Διαδίκτυο, κι ας είναι εξόφθαλμα ψευδής: προχτές κιόλας δυο βαριές πένες πίστεψαν και αναμετάδωσαν ότι διορίστηκε ο... Ιωσήφ Εξοικονομάκης σε θέση ειδικού συνεργάτη επί θεμάτων Αφρικανικής κόνεως!
Αφήστε που αν βγείτε και γράψετε σήμερα, ας πούμε, για νέο συνταξιοδοτικό πανευρωπαϊκό σχέδιο βάσει του οποίου θα κόβεται η σύνταξη μετά τα 80 χρόνια, διότι δεν επιτρέπεται το κοινωνικό σύνολο να επιβαρύνεται με την ασύδοτη υγεία μερικών ανεύθυνων, όχι μόνο θα σας πιστέψουν όσοι το ακούσουν, αλλά κινδυνεύετε να σας κάνουν και επικεφαλής του Γιούρογκρουπ...
