Του Λευτέρη Στουκογεώργου*
- H A’ Iταλική Δημοκρατία θα θεμελιωθεί πάνω στο δημοκρατικό σύνταγμα του 1948, προϊόν συμβιβασμού των αντιφασιστικών δυνάμεων
- H B’ Ιταλική Δημοκρατία θα ξεκινήσει έχοντας νέους πολιτικούς σχηματισμούς
- Και τώρα τι; Είμαστε άραγε στην αυγή της Γ’ Ιταλικής Δημοκρατίας; Ο τακτικισμός των κομμάτων κυριαρχεί
Η Ιταλία γεννήθηκε σαν κράτος το 1861, όταν τα κράτη της χερσονήσου ενώθηκαν για να σχηματίσουν το Βασίλειο της Ιταλίας. Στην Ένωση συνέβαλαν διανοούμενοι σαν τον Μαντσίνι, πολιτικοί σαν τον Καβούρ, αλλά ηγέτης ήταν ο Γκαριμπάλντι. Πρωτεύουσα του ιταλικού κράτους έγινε η Ρώμη μετά τη νίκη επί του παπικού κράτους το 1870.
Οι εργατικοί και αγροτικοί αγώνες θα δώσουν από νωρίς ζωή στο Κόμμα των Ιταλών Εργατών (1892), που ονομάστηκε Σοσιαλιστικό Κόμμα Ιταλίας (PSI) το 1895. Το 1921 η αριστερή τάση του κόμματος υπό την ηγεσία του Αντόνιο Γκράμσι θα ιδρύσει το Partito Comunista d'Italia, στις 21 Ιανουαρίου του 1921. Στο Συνέδριο της Λυών το 1926, υπό καθεστώς παρανομίας, εφόσον ούτε οι Γάλλοι το γνώριζαν, ο Γκράμσι θα παρουσιάσει τις περίφημες Θέσεις της Λυών με τη βοήθεια και του Τολιάτι. Το ζήτημα της ηγεμονίας , ο «πόλεμος θέσεων», το «ιστορικό μπλοκ», η «συλλογική βούληση», η «φιλοσοφία της πράξης» είναι μερικά από τα βασικά σημεία της γκραμσιανής σκέψης, θεμέλιο της μετέπειτα στρατηγικής του Δημοκρατικού Δρόμου. Το κόμμα θα μείνει στην παρανομία από το 1926 ώς το 1943 λόγω φασισμού, οπότε και θα λάβει το τελικό του όνομα Ιταλικό Κομμουνιστικό Κόμμα (Partito Comunista Italiano).
Η φασιστική περίοδος του Μουσολίνι (1922-1945) είναι η μαύρη σελίδα της ιταλικής Ιστορίας. Η φασιστική βία θα κορυφωθεί με τη δολοφονία του γραμματέα του Σοσιαλιστικού Κόμματος Τζάκομο Ματτεόττι (1924) και τη φυλάκιση του Γκράμσι (1926) ως τον θάνατό του το 1937. Μέσα από τη φυλακή ο Γκράμσι θα γράψει τα 33 «Τετράδια της Φυλακής» την περίοδο 1929-1935.
Με το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου επήλθε και η οριστική ήττα του ιταλικού φασισμού. Η μουσολινικής έμπνευσης Δημοκρατία του Σαλό (στη Βόρεια Ιταλία), ενός «κράτους» δορυφόρου της ναζιστικής Γερμανίας (1943-1945), θα διαλυθεί. Η εκτέλεση του Μουσολίνι από μια ομάδα κομμουνιστών παρτιζάνων της 52ης Μπριγκάτας Γκαριμπάλντι (με επικεφαλής τον Μικέλε Μορέτι) θα σημάνει και το τέλος του φασισμού έπειτα από 22 μελανά χρόνια. Η ερειπωμένη από τον πόλεμο Ιταλία θα κηρύξει στις 25 Απριλίου του ’45 την ανεξαρτησία της.
H A’ Iταλική Δημοκρατία θα θεμελιωθεί πάνω στο δημοκρατικό σύνταγμα του 1948, προϊόν συμβιβασμού των αντιφασιστικών δυνάμεων. Οι δυνάμεις που την απαρτίζουν θα είναι από τα δεξιά προς τα αριστερά: το μικρής εμβέλειας φιλοφασιστικό MSI, η Xριστιανοδημοκρατία (DC) του Ντε Γκάσπερι, το Ρεπουμπλικανικό Κόμμα (PRI), το Φιλελεύθερο Κόμμα (PLI) του φιλόσοφου Μπενεντέττο Κρότσε (ο Γκράμσι τον θεωρούσε ως τον μεγαλύτερο πολιτικό της ιταλικής αντίδρασης), το Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα του Σαραγκάτ, το Σοσιαλιστικό Κόμμα (PSI) του Νέννι και το Ιταλικό Κομμουνιστικό Κόμμα (PCI) του Παλμίρο Τολιάτι. Για μια 44ετία (1992), οι κυβερνήσεις έχουν μικρό κύκλο ζωής (45 κυβερνήσεις) και σε αυτές κυριαρχούν οι χριστιανοδημοκράτες, συμμαχώντας ανά συγκυρία με τα μικρότερα αστικά κόμματα και το PSI.
Οι εργατικοί και φοιτητικοί αγώνες της δεκαετίας του 1960, η άνιση ανάπτυξη και η ανισότερη αναδιανομή του πλούτου, θα παράγουν τον ιταλικό Μάη του ’68, όπως και το κίνημα του ’77 που θα επηρεάσουν πολιτικά αλλά και πολιτισμικά όχι μόνο την Ιταλία αλλά και όλη την Ευρώπη. Παιδί αυτής της εποχής η ομάδα Manifesto της Ροσάνα Ροσάντα, του Λουίτζι Πιντόρ, του Λούτσιο Μάγκρι κ.ά. Το 1972 θα αναλάβει την ηγεσία του PCI o Ενρίκο Μπερλινγκουέρ σε μια πολύ κρίσιμη περίοδο, εφόσον από το 1969 κυριαρχεί η «Στρατηγική της Έντασης». Ο Μπερλινγκουέρ είναι από τους θεμελιωτές του ευρωκομμουνισμού μαζί με τον Μαρσέ και τον Καρίγιο. Το 1976 το ΙΚΚ θα πάρει το υψηλότερο ποσοστό του με 34,7% , δεύτερο μετά τη Χριστιανοδημοκρατία.
Τo 1983 θα πάρει την πρωθυπουργία για πρώτη φορά το PSI του Κράξι. Το 1984 πεθαίνει ο Μπερλινγκουέρ, ενώ λίγες μέρες αργότερα, στις ευρωεκλογές, το IKK θα βγει πρώτο κόμμα στην Ιταλία. Το τέλος της Α’ Ιταλικής Δημοκρατίας θα έρθει το 1992, με την κατάρρευση και διάλυση των δύο κομμάτων που καθόριζαν τις πολιτικές εξελίξεις μετά τον πόλεμο: Της Χριστιανοδημοκρατίας (DC) και του Σοσιαλιστικού Κόμματος (PSI). Η αφορμή ήταν το απίστευτο επίπεδο της διαφθοράς/διαπλοκής και η παύση στήριξής τους από τις ελίτ, αλλά οι αιτίες αφορούν τη χρόνια ταξική πολιτική. Σε αυτή την περίοδο οι δυνάμεις που απαρτίζουν την εξουσία στην Ιταλία είναι: τα κυβερνητικά κόμματα, ο ιταλικός ΣΕΒ (Κονφιντούστρια), η Καθολική Εκκλησία, η μασονική στοά P2, οι μαφίες (Μάφια, Καμόρα, Ντρανγκέτα κ.λπ.) και απέναντί τους το ΙΚΚ (PCI) ως κύρια αντιπολίτευση.
H B’ Ιταλική Δημοκρατία θα ξεκινήσει έχοντας νέους πολιτικούς σχηματισμούς: το Δημοκρατικό Κόμμα της Αριστεράς /ΔΚΑ (PDS), δηλαδή το μεταλλαγμένο PCI του Ντ’ Αλέμα και λίγο αργότερα τη δημιουργία της Koμμουνιστικής Επανίδρυσης (Rifondazione Comunista /PRC) και στα δεξιά τη Λέγκα του Βορρά και τη Φόρτσα Ιτάλια του Μπερλουσκόνι. Λίγο αργότερα θα ενσωματωθούν/ εξαφανιστούν και τα υπόλοιπα μικρά αστικά κόμματα της Α’ Δημοκρατίας. Tα αποτυχημένα πειράματα της Ελιάς, της Μαργαρίτας και της υπόθεσης «Καθαρά Χέρια» στην Κεντροαριστερά, έδωσαν στον ακραίο λαϊκιστή και νεοφιλελεύθερο Μπερλουσκόνι χώρο να ηγεμονεύσει μέσω μιας αντικομμουνιστικής υστερικής προπαγάνδας άλλων εποχών και να είναι ο βασικός συντελεστής της σημερινής ιταλικής τραγωδίας (η μεγαλύτερη κρίση της χώρας μετά το κραχ του 1929). Ο δισταγμός του Ινγκράο στην τότε συγκυρία (1996) να σπάσει το αμήχανο στρατηγικά ΔΚΑ και να ενισχύσει τον ρόλο της Επανίδρυσης (το έπραξε το 2005) άφησε την Αριστερά χωρίς ειδικό βάρος στην πολιτική σκηνή (ποιοτικά και ποσοτικά).
Ο Πιέτρο Ινγκράο, θεμελιωτής του αριστερού ευρωκομμουνισμού, στο περίφημο βιβλίο «Μάζες και εξουσία» εξετάζει το «caso italiano» («ιταλική περίπτωση») ως ένα σημείο αναφοράς για το τι συνέβαινε και το τι πρόκειται να συμβεί στον δυτικό κόσμο τα επόμενα χρόνια. Βγήκε και βγαίνει καθημερινά αληθινός. Έγραψε για την αναγκαιότητα της «κοινωνικοποίησης της πολιτικής» και του μετασχηματισμού του κράτους. Σχολιάζοντας το "Αγανακτήστε" του Στεφάν Εσέλ, μίλησε για μια αγανάκτηση που από μόνη της δεν έχει απολύτως κανένα όφελος και κέρδος: «Η ανάγνωση του κόσμου περνάει μέσα από την ανάγνωση των εργασιακών σχέσεων, που μας επιτρέπουν να καταλάβουμε τις σχέσεις ανάμεσα στους ανθρώπους. Η έλλειψη μιας τέτοιας ανάγνωσης οδηγεί σε μια ηθική κριτική που συγκαλύπτει τα προβλήματα».
Μπορεί η Ιταλία τη δεκαετία του 1990 να παρέμενε ακόμα χώρα πλεονασματική, μπορεί οι μικρομεσαίες επιχειρήσεις να ήταν ο βασικός μοχλός ανάπτυξης και να υπήρχε μια σχετική ευημερία, όμως αυτά αφορούσαν την Ιταλία πάνω από τη Ρώμη. Ο ιταλικός Νότος αφέθηκε από την αρχή στην τύχη του από τις κυβερνήσεις, μεταξύ πελατειακών σχέσεων της Δεξιάς και της Μαφίας, και η άνιση ανάπτυξη Βορρά - Νότου έγινε διεθνές παράδειγμα προς αποφυγή. Ο Γκράμσι από πολύ νωρίς είχε αναφερθεί στο ζήτημα του Νότου στα «Τετράδια της Φυλακής». Το μεγάλο κεφάλαιο, με επικεφαλής τον Ανιέλι του ομίλου Fiat με έδρα την Ελβετία, εξακολουθούσε ακόμα να επενδύει εντός χώρας και να καλύπτει μεγάλο μέρος των εκδόσεων των ιταλικών ομολόγων. Το σήμα κατατεθέν Made in Italy κρατούσε τις εξαγωγές σε ικανοποιητικά επίπεδα και η κατανάλωση ήταν στο απόγειό της. Ενώ όμως ο χρηματοπιστωτικός καπιταλισμός βρίσκεται στην κορύφωσή του, η παγκόσμια χρηματιστηριακή κρίση του 1998 έδωσε τη μεγαλύτερη ανακατανομή πλούτου, υπέρ του 1% της καπιταλιστικής ελίτ, σε βραχύ χρονικό διάστημα. Δεν θα γλίτωνε βέβαια η Ιταλία.
Το ξεκίνημα της νέας χιλιετίας για την Ιταλία θα είναι προβληματικό. Τα χρόνια δομικά κοινωνικοοικονομικά προβλήματα που συσσώρευσαν οι κυβερνήσεις της Δεξιάς και των σοσιαλιστών ξεγυμνώθηκαν σε ένα σκληρά νεοφιλελεύθερο παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον. Ο γερμανικός μερκαντιλισμός με το dumping μισθών και τιμών και η μακροχρόνια κρίση υπερσυσσώρευσης του κεφαλαίου, ήταν βασικοί παράγοντες της μεγαλύτερης ιταλικής κρίσης μεταπολεμικά. Οι διαδοχικές κυβερνήσεις Μπερλουσκόνι με Λέγκα, Πρόντι, Μόντι, Ρέντζι, πιστές στις επιταγές του γερμανικού νεοφιλελεύθερου δόγματος για την Ευρώπη, είναι πολιτικά υπεύθυνες για αυτή την πολιτισμική παρακμή της Ιταλίας. Λίγο πριν την έναρξη της Τέταρτης Βιομηχανικής Επανάστασης, η Ιταλία παραμένει «ο μεγάλος ασθενής» της Ευρώπης, με τεράστιες ανισότητες και με διευρυμένο δημοκρατικό έλλειμμα.
Το πολιτικό σύστημα των τελευταίων χρόνων είναι τριπολικό, όπως επιβεβαιώθηκε και στις πρόσφατες εκλογές: Δημοκρατικό Κόμμα (Δ.Κ.), Κίνημα Πέντε Αστέρων (Κ5Α), δεξιά (Φόρτσα Ιτάλια, Λέγκα). Ο σχηματισμός κυβέρνησης προϋποθέτει τη συνεργασία δύο από τις τρεις πολιτικές δυνάμεις. Χαμένοι των εκλογών κύρια το Δημοκρατικό Κόμμα του Ρέντσι και η Φόρτσα Ιτάλια του Μπερλουσκόνι που συγκυβερνούν από το 2013. Νικητές το Κ5Α και η Λέγκα - στη δεξιά πολυκατοικία. Στους χαμένους συγκαταλέγεται και η Αριστερά λόγω αδυναμίας σύνθεσης και ελλείμματος στρατηγικής. Το μόνο αντιδεξιό σχήμα που μπορεί να κυβερνήσει είναι το Κ5Α μαζί με το Δημοκρατικό Κόμμα (με τον Πάολο Τζεντιλόνι επικεφαλής) και τους Ελεύθερους και Ίσους (LeU). Η δεξιά μόνη της απέχει μακράν από την πλειοψηφία.
Kαι τώρα τι; Είμαστε άραγε στην αυγή της Γ’ Ιταλικής Δημοκρατίας; Ο τακτικισμός των κομμάτων κυριαρχεί. Ο Ρέντζι, μετά την ήττα, δήλωσε ότι θα παραιτηθεί από την ηγεσία του κόμματος, αλλά μετά τον σχηματισμό κυβέρνησης. Θεωρεί εξίσου εξτρεμιστικό το Κ5Α και την ακροδεξιά Λέγκα και δηλώνει ότι το Δημοκρατικό Κόμμα θα μείνει στην αντιπολίτευση. Όπερ ερμηνεύεται ότι δεν τα παρατάει, αλλά ζητάει ρόλο στο αύριο. Το Κ5Α έχει κάνει άνοιγμα στη μειοψηφία του Δημοκρατικού Κόμματος όπου βρίσκει πρόσφορο έδαφος, αλλά η κοινοβουλευτική ομάδα του κόμματος είναι ελεγχόμενη από τον Ρέντζι. Ο επικεφαλής του Κ5Α Ντι Μάιο καλεί τους ξένους πρεσβευτές για να δηλώσει «νομιμοφροσύνη» στο διεθνές και ευρωπαϊκό γίγνεσθαι. Στη Δεξιά, ο Σαλβίνι της Λέγκα που πήρε τα πρωτεία από τον Μπερλουσκόνι, δήλωσε ότι θα σεβαστεί τη συμφωνία και δεν θα σπάσει τον δεξιό συνασπισμό, ζητώντας από τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας Ματαρέλα την εντολή σχηματισμού κυβέρνησης ως αρχηγός του πρώτου συνασπισμού. Ο Μπερλουσκόνι ψάχνει φόρμουλα για να βρεθεί σε κυβερνητικό σχήμα. Η κατάσταση θα ξεκαθαρίσει μετά την εκλογή των προέδρων Βουλής και Γερουσίας στο τέλος του μήνα. Αν δεν ευοδωθεί καμία συμφωνία, τότε λογικά θα υπάρξει κυβέρνηση ειδικού σκοπού για αλλαγή εκλογικού νόμου, τήρηση προϋπολογισμού και νέες εκλογές. Ο άξονας Μέρκελ - Μακρόν φαίνεται ότι έχει προς το παρόν ως «εγγυήτρια δύναμη» το Δημοκρατικό Κόμμα και εφεδρεία τον Μπερλουσκόνι.
* Μέλος της ΚΠΕ, οικονομολόγος, μέλος του Τμήματος Ευρωπαϊκής Πολιτικής του ΣΥΡΙΖΑ
