Tης Μαρίας Ρεντετζή*
Το 2008 στους τηλεοπτικούς δέκτες των Αυστραλών προβλήθηκε μια διαφήμιση εταιρείας κινητής τηλεφωνίας που έκανε τον γύρο του κόσμου μέσω του Διαδικτύου. Έτυχε να την προσέξω εξαιτίας του απρόσμενου τίτλου της: «Το διπλωμένο κορίτσι». Ολόκληρη η σκηνή εκτυλίσσεται έχοντας ως μουσική υπόκρουση το “1922 Blues” του Charlie Parr. Ένας νεαρός ετοιμάζεται να φύγει ταξίδι και, ρίχνοντας μια ματιά στο δωμάτιό του, αρχίζει να μαζεύει τα πράγματα που του φαίνονται σημαντικά και χρήσιμα. Παραδόξως, στο πρώτο πράγμα που σταματά το βλέμμα του είναι ένας παγκόσμιος χάρτης κρεμασμένος στον τοίχο. Πλησιάζει, τον ξεκρεμά και με επιδέξιες κινήσεις τον διπλώνει και τον βάζει στην τσέπη του. Αμέσως μετά, κατευθύνεται στο γραφείο για να κλείσει γρήγορα τον φορητό υπολογιστή του και, με την ίδια επιδεξιότητα, να τον διπλώσει και να τον βάλει στην ίδια τσέπη. Σειρά έχει τώρα η τηλεόραση, και στη συνέχεια η τεράστια συλλογή των μουσικών cd του -σκεφτείτε, βρισκόμαστε ακόμη στο 2008- που διπλώνει με την ίδια ευκολία, τσακίζοντας ταυτόχρονα σαν χαρτί την τεράστια ξύλινη ραφιέρα στην οποία είναι τοποθετημένα. Η μαγεία στην υπηρεσία της διαφήμισης. Πώς άραγε χωράνε όλα αυτά σε μια τσέπη ανδρικού παντελονιού;
Ο νεαρός φορά στα γρήγορα το σακάκι του και κατευθύνεται στην εξώπορτα. Για μια στιγμή κοντοστέκεται. Κάτι έχει ξεχάσει. Γυρνά, σκύβει πάνω από το κρεβάτι που κοιμάται η φίλη του, της δίνει ένα πεταχτό φιλί και την διπλώνει με τις ίδιες επιδέξιες κινήσεις, βάζοντάς την και αυτή στην ίδια τσέπη του παντελονιού του. Η επόμενη σκηνή μάς μεταφέρει σ’ έναν πολυσύχναστο χώρο με έντονα χρώματα και ήχους. Ο νεαρός βγάζει αυτή τη φορά από την τσέπη του το κινητό του τηλέφωνο - αυτό που εντέλει τα έχει όλα. Το μήνυμα που ακούγεται είναι σαφέστατο: «Τώρα μπορείς να πάρεις ολόκληρο τον κόσμο μαζί σου, όταν είσαι μέρος του μεγαλύτερου δικτύου στον κόσμο... Κάνε το καλύτερο για το παρόν».
Θα μπορούσε κανείς να σχολιάσει πολλά σ’ αυτή τη διαφήμιση όπως, για παράδειγμα, το γεγονός ότι ανάμεσα σε καθημερινά αντικείμενα ο νεαρός «διπλώνει» μια γυναίκα. Το δικό μου ερώτημα είναι διαφορετικό: τι είδους μήνυμα άραγε μεταφέρει αυτή η διαφήμιση σε σχέση με το είδος της τεχνολογίας που προβάλλει; με άλλα λόγια, έχει φύλο η τεχνολογία;
Ιστορικά, οφείλουμε τη ρητή διατύπωση αυτού του ερωτήματος στην Αμερικανίδα ιστορικό της τεχνολογίας Ruth Schwartz Cowan. Το 1976 η Cowan θα δημοσιεύσει στο περιοδικό Technology and Culture, το κατεξοχήν περιοδικό του κλάδου της, ένα κείμενο που έμελλε ουσιαστικά να ιδρύσει έναν ολόκληρο κλάδο σπουδών: τη μελέτη του φύλου σε συνάρτηση με την τεχνολογία. Ο τίτλος του κειμένου υπήρξε αποκαλυπτικός τού πολύ ενδιαφέροντος περιεχομένου του: «Η 'βιομηχανική επανάσταση' στο σπίτι: Οικιακές τεχνολογίες και κοινωνική αλλαγή στον 20ό αιώνα». Δίνοντας έμφαση στις «ταπεινές» τεχνολογίες του σπιτιού, η Cowan υποστήριξε ότι οι γυναίκες δεν υπήρξαν παθητικές χρήστριες της τεχνολογίας, αλλά έπαιξαν ενεργό ρόλο στις τεχνολογικές αλλαγές που αφορούν τον παραδοσιακά προσωπικό τους χώρο, αυτόν του σπιτιού. Οι όροι «εκβιομηχάνιση» και «σπίτι» συνδέονταν συνήθως με τον όρο «συνέπειες», υποδηλώνοντας ότι η εκβιομηχάνιση συνέβη εκτός των τειχών του σπιτιού και επέφερε απλώς κάποιες συνέπειες σ’ αυτό.
Η πρωτοτυπία της μελέτης της έγκειται στο γεγονός ότι ανέδειξε την εκβιομηχάνιση του ίδιου του σπιτιού μέσα από τη μελέτη των αλλαγών στις τεχνολογίες που χρησιμοποιούνταν στο αμερικανικό νοικοκυριό σε ένα διάστημα ενός αιώνα, από το 1860 έως το 1960, ανατρέποντας ταυτόχρονα τον μύθο ότι η χρήση καλύτερων οικιακών τεχνολογιών γίνονταν προς όφελος του ελεύθερου χρόνου των γυναικών. Συνέβαινε ακριβώς το αντίθετο: οι τεχνολογικές αλλαγές επέβαλαν έναν καινούργιο τρόπο ζωής, πιο απαιτητικό, πιο «καθαρό» και άρα περισσότερο κουραστικό για τις γυναίκες νοικοκυρές.
Από τα τέλη της δεκαετίας του 1970 έως σήμερα έχουμε διανύσει έναν εντυπωσιακά πυκνό χρόνο όσον αφορά τόσο τις τεχνολογικές εξελίξεις όσο και τη συζήτηση για το φύλο. Θα περίμενε κανείς να έχουμε κοινωνικά αποδεχθεί ότι τόσο το φύλο όσο και η τεχνολογία είναι κοινωνικά κατασκευάσιμα και, επομένως, δυνητικά ανακατασκευάσιμα.
Επιστρέψτε για ένα λεπτό στη διαφήμιση της εταιρείας κινητής τηλεφωνίας με την οποία αρχίσαμε τη διαδρομή μας και σκεφτείτε: Τι ακριβώς κατασκευάζεται μέσα από τη διαφήμιση ενός δικτύου κινητής τηλεφωνίας; Πόσες διαφορετικές ιστορίες θα μπορούσαν να γραφτούν για τα μηνύματα που λαμβάνουμε μέσα από μια μονόλεπτη διαφήμιση; Οι διαφορετικές ιστορίες έχουν και διαφορετικές πρακτικές συνέπειες για τον σχεδιασμό, τη χρήση αλλά και την κατανάλωση της τεχνολογίας. με άλλα λόγια, έχουν πρακτικές συνέπειες για τους τρόπους που επιλέγουμε να ζούμε.
* Η Μαρία Ρεντετζή είναι αναπληρώτρια καθηγήτρια στη Σχολή Εφαρμοσμένων μαθηματικών και Φυσικών Επιστημών στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο
