ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ ΖΕΗ*
Έχουν περάσει κιόλας έξι μέρες που έχει πεθάνει ο Σπύρος Ασδραχάς και το κείμενο αυτό είναι ίσως το δυσκολότερο που έχω γράψει. Είναι βέβαιο ότι γράφονται, θα γραφτούν και πρέπει να γραφτούν πολλά για το έργο του. Θα επιχειρήσουμε να τον κατατάξουμε σε σχολές ιστοριογραφίας και να αναλύσουμε τα θεωρητικά εργαλεία και την ιστορική γλώσσα που καθιέρωσε στην ελληνική ιστοριογραφία και όχι μόνο: τη «διάσπαρτη πόλη» του Αιγαίου, τον «νησιωτισμό», τους «οικονομικούς μηχανισμούς» του αγροτικού χώρου, την «αμφίδρομη πολιτισμική ανταλλαγή». Θα περιγράψουμε τις βιωματικές και διανοητικές του διαδρομές ανάμεσα στην Αθήνα και τη Λευκάδα, τη Γαλλία και την Ιταλία, τις καταγωγικές συνάφειές του με την αριστερή ιστορία του Νίκου Σβορώνου και την κλασική οικονομική ιστορία του Ε. Λαμπρούς (Ernest Labrousse), τους βαθύτερους δεσμούς του με την ιδρυτική περίοδο των γαλλικών Annales, τον Λ. Φεβρ (Lucien Febvre) και τον Μ. Μπλοκ (Marc Bloch), και τη σχέση του με τον Ρ. Ρομάνο (Ruggiero Romano) και τον Φ. Μπρωντέλ (Fernand Braudel), τις εκλεκτικές συγγένειές του με την ευρωπαϊκή ανθρωπολογία. Για όλ’ αυτά θα έχουμε πια τον απέραντο χρόνο της ιστορίας μπροστά μας. Αυτές τις μέρες που τον αποχαιρετάμε οριστικά, νιώθουμε την ανάγκη να κρατήσουμε την εικόνα που μένει όταν το πρόσωπο απομακρύνεται, και θα χαθεί μόνο μαζί με τη μνήμη των τυχερών ανθρώπων που τον έζησαν.
Ο Σπύρος Ασδραχάς υπήρξε ιστορικός της ελευθερίας και της γενναιοδωρίας. Μια γενναιοδωρία που δεν αγκάλιαζε μόνο τους συγχρόνους του, τους μαθητές, τους συνεργάτες, τους φίλους και τους συμπατριώτες του, αλλά και τα πεδία, τα κείμενα και τα πρόσωπα της ιστορίας. Δεν φυλακίστηκε ποτέ σε μια οικονομική ιστορία που δεν ήταν κοινωνική, σε μια ιστορία των ιδεών ή των νοοτροπιών που δεν ήταν συγχρόνως και μια ιστορία του πολιτισμικού, σε μια ιστορία των λέξεων και των εννοιών που δεν προϋπέθετε όλα τα παραπάνω. Σε οδηγούσε αδιάκοπα από το ένα πεδίο στο άλλο, από τη μια δέσμη ερωτημάτων στην άλλη, από τη μια κατηγορία τεκμηρίων στην άλλη, ενώ αναζητούσε στην τέχνη τα υπόγεια ύδατα της ιστορίας. Ζωγραφική, ποίηση και μουσική, τραγούδια και παραμύθια ήταν γι’ αυτόν μυστικά νοητικά κανάλια όπου διασταυρώνονταν ιδέες, ιδεολογίες, κοινωνικές θεωρίες και συλλογικές προσλήψεις για να υποδείξουν κατά βάθος το πραγματικό πεδίο μελέτης που τον βασάνιζε: τη «βίωση» της ιστορίας. Ένα ολόκληρο καλοκαίρι, δύο χρόνια πριν, σκάλιζε τις ευρωπαϊκές μυθολογίες για να βρει τις ιστορικές ρίζες τού Έντγκαρ Άλαν Πόε στον μύθο που θέλει το κοράκι να ενσαρκώνει τις ψυχές των πεθαμένων.
Δεν απομονώθηκε ποτέ σε μια ιστοριογραφική σχολή και σε μια ιστορική παράδοση: συνομιλούσε με τους ιστορικούς του ελληνικού και ευρωπαϊκού ιστορικισμού με την ίδια ανυπότακτη κατανόηση με την οποία συνδιαλεγόταν με τους Γάλλους ιστορικούς του μεσοπολέμου και διαφωνούσε με τα πιο σύγχρονα ρεύματα της διεθνούς ιστοριογραφίας. Πολεμούσε τα στερεότυπα μιας παραδοσιακής ιστοριογραφίας της οποίας ωστόσο ήταν βαθύς γνώστης, αλλά τον ενοχλούσαν ακόμη περισσότερο οι στερεοτυπικές πολεμικές εναντίον αυτής της ιστοριογραφίας. Για τον Σπύρο Ασδραχά κάθε επανάσταση έκλεινε μέσα της την παράδοση, κάθε ιστορική αλλαγή αξιοποιούσε τις κανονικότητες που επιχειρούσε να ανατρέψει. Έτσι διαμόρφωνε μια διαλεκτική σχέση με το παρελθόν και τους ανθρώπους του, με σταθερή ορίζουσα το κεντρικό ζητούμενο της δικής του αριστερής ιστορίας: πώς βιώνεται και πώς καταγράφεται ο καταναγκασμός. Ένας καταναγκασμός που έχει τουλάχιστον δύο πλευρές: ο αγαπημένος του ιστορικός πληθυσμός δεν ήταν μόνο οι φτωχοί, αλλά οι αδύναμοι να υψώσουν ανάστημα, οι λιγότερο γενναίοι, «οι κατακτημένοι», που επέβαλαν συγχρόνως μια ιστορία της κυρίαρχης κοινωνίας, οθωμανικής, βενετικής ή άλλης, μέσα από τα δικά της τεκμήρια, μέσα από τις δικές της γλωσσικές και νοητικές αναπαραστάσεις τής υποταγής και της εξουσίας.
Αυτός ο βαθύτατα θεωρητικός περιφρονούσε τη θεωρία που δεν ντυνόταν με ανθρώπινη σάρκα, που δεν γεννιόταν στα χέρια των ανθρώπων της γης, στα συμβόλαια και τα κατάστιχα, στις μικρές λεπτομέρειες της ανθρώπινης καθημερινότητας. Ιστορικός των ανθρωπίνων πράξεων, πίστευε ότι η σκέψη είναι «πράξη». Τέτοιες πράξεις ιστορίας ήταν γι’ αυτόν η διδασκαλία του στα σεμινάρια της Σορβόννης και στο Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, η ίδρυση του τμήματος Ιστορίας του Ιονίου Πανεπιστημίου, οι ερευνητικές πρωτοβουλίες του με τα ιστορικά αρχεία των τραπεζών, η συμμετοχή στην ιδρυτική ομάδα του περιοδικού Τα Ιστορικά, ο ρόλος του στην ίδρυση και τη λειτουργία των Αρχείων Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας. Αυτές οι πράξεις ήταν και ο βαθύς αριστερός ρομαντισμός του Σπύρου Ασδραχά.
Κάποτε συζητούσαμε τι σημαίνει μοναξιά στην ιστορία. Μου έλεγε ότι η χειροπιαστή μοναξιά, και όχι η ιστορική κατασκευή της, έρχεται όταν πάψουν οι άνθρωποι να σ’ έχουν ανάγκη. Και τότε είναι καλύτερα ν’ ακολουθείς το παράδειγμα των γέρων Ινδιάνων: όταν καταλαβαίνουν ότι έρχεται η ώρα τους, χαράσσουν έναν κύκλο στο χώμα και κάθονται μέσα σιωπηλοί περιμένοντας τον θάνατο. Αν τελικά θέλησε να κάνει το ίδιο, τότε δεν είχε καταλάβει πόσο πολυσύχναστη και αναγκαία ήταν η δική του ζωή.
* Η Ελευθερία Ζέη διδάσκει Νεώτερη Ιστορία στο Πανεπιστήμιο Κρήτης.
