του Δημήτρη Παπανικολόπουλου*
Οι υπάλληλοι στις δημόσιες υπηρεσίες δεν έχουν δικαίωμα να είναι ευθυνόφοβοι ή αγενείς ή μη παραγωγικοί.
Αναμφίβολα, υπέστησαν πολιτικό και δημοσιογραφικό bullying στα χρόνια της κρίσης, ενώ οι αποδοχές τους μειώθηκαν πολύ και οι δημόσιες υπηρεσίες αποψιλώθηκαν. Αναμφίβολα, η αντίδρασή τους απέναντι στην αξιολόγηση που προωθούσε ο Μητσοτάκης ήταν δίκαιη, γιατί στόχευε σε απολύσεις. Δηλαδή στόχευε στην καταστρατήγηση του συνταγματικά κατοχυρωμένου δικαιώματος της εργασιακής μονιμότητας στο Δημόσιο.
Όμως, όλοι οι κάτοικοι αυτής της χώρας διαθέτουν λίστες από καθημερινές «ιστορίες τρέλας», όπου πρωταγωνιστούν αγενείς και ευθυνόφοβοι υπάλληλοι, ιστορίες που εκτείνονται βαθιά πίσω στον χρόνο. Οι πολίτες συχνά γίνονται έρμαια αντικρουόμενων διατάξεων που μόνο οι υπάλληλοι μπορούν να ερμηνεύσουν. Και ενώ μόνο οι δεύτεροι μπορούν να βοηθήσουν τους πρώτους να «βγάλουν άκρη», αυτοί συχνά αδημονούν να τους διώξουν. Με φιλοσοφικούς όρους, θα μπορούσαμε να πούμε ότι βρισκόμαστε αντιμέτωποι με τη «ρηχότητα του κακού». Δανείζομαι αυτή την έννοια από τη Χάνα Άρεντ, η οποία την υιοθέτησε για να περιγράψει τη συνθήκη όπου το κακό προέρχεται όχι από κάποια διαβολική πηγή, αλλά από ανθρώπους ενταγμένους σε μια γραφειοκρατική αλυσίδα εντολέων και εντολοδόχων, οι οποίοι μεταβιβάζουν ή εκτελούν άκριτα εντολές. Στην περίπτωσή μας εφαρμόζουν διατάξεις.
«Εγώ, κύριε/κυρία, σας λέω τι λέει ο νόμος», «τι βλέπω στο σύστημα» κ.λπ. Αυτό λένε και ξαναλένε οι υπάλληλοι όταν δεν μπορούν να εξυπηρετήσουν τον πολίτη, σπεύδοντας να του υποδείξουν την επόμενη δημόσια υπηρεσία στην οποία πρέπει να απευθυνθεί ή στέλνοντάς τον πίσω να φέρει ένα έγγραφο που ξέχασε να φέρει, ενώ κανείς δεν τον είχε ενημερώσει ότι χρειάζεται. Είναι άλλο όμως να προσπαθείς να βοηθήσεις τον πολίτη να «ξεμπερδέψει μια ώρα αρχύτερα» και άλλο να αδημονείς να τον διώξεις. Είναι άλλο να είσαι υπεύθυνος απέναντι στο νόμο και τον κανονισμό και άλλο ανεύθυνος απέναντι στον πολίτη. Είναι άλλο να συμπεριφέρεσαι σαν εκπρόσωπος του κράτους και άλλο να κάνεις αντιποίηση της εξουσίας σου απέναντι σε όποιον/α δεν έφερε το χαρτί που δεν ήταν δυνατό να ξέρει ότι έπρεπε να φέρει... Ιδού η «ρηχότητα του κακού».
Η έννοια αυτή θα μπορούσε να αποκτήσει ακόμα μεγαλύτερο βάθος, εάν συνδεθεί, πέρα από τη γραφειοκρατία, και με τη μονιμότητα. Είναι αλήθεια ότι η εργασιακή μονιμότητα εντός ιεραρχικών γραφειοκρατικών οργανισμών έχει στερήσει τη μεγάλη πλειονότητα των δημοσίων υπαλλήλων από κίνητρα για βελτίωση της εργασίας τους. Δεν έχουν ούτε τον φόβο της απόλυσης, ο οποίος διακατέχει τους ιδιωτικούς υπαλλήλους, ούτε την ελπίδα της βελτίωσης της θέσης ή του μισθού, καθώς η εξέλιξή τους είναι εκ των προτέρων καθορισμένη. Στο πλαίσιο αυτό, η επίδειξη αγένειας προς τους πολίτες-“καταναλωτές” των δημοσίων υπηρεσιών ή η έλλειψη αποτελεσματικότητας δεν επισείει απολύτως καμία αρνητική συνέπεια, με αποτέλεσμα να καθίσταται ενδημική. Ο μισθός τους δεν σχετίζεται με τον τρόπο συμπεριφοράς τους ή την παραγωγικότητά τους και αυτό καθιστά την αποτελεσματικότητα στην εξυπηρέτηση θέμα... χαρακτήρα. Έπειτα, η έλλειψη πρωτοβουλίας, δημιουργικότητας και ελπίδας για οποιουδήποτε τύπου ικανοποίηση φιλοδοξιών οδήγησε μεγάλο ποσοστό των δημοσίων υπαλλήλων στην αγκαλιά των αρνητικών κινήτρων: βόλεμα και λιγότερη δουλειά. Η «ρηχότητα» της απουσίας κινήτρου ενίσχυσε έτι περαιτέρω το «κακό» της γραφειοκρατικής λογικής.
Η εργασιακή μονιμότητα πρέπει αναμφίβολα να διαφυλαχθεί για λόγους αποκομματικοποίησης του κράτους. Η γραφειοκρατία πρέπει να καταπολεμηθεί πρωτίστως εκ των άνω, με νομοθετικές πρωτοβουλίες. Όμως, η «ρηχότητα του κακού» αφορά τους ίδιους τους υπαλλήλους. Όπως είχε τονίσει η Χάνα Άρεντ, το ζήτημα δεν μπορεί να εξαντλείται στον γνωστό αφορισμό «φταίει το σύστημα». Υπάρχει ατομική και συλλογική ευθύνη. Το ανθρώπινο δυναμικό στις δημόσιες υπηρεσίες οφείλει να επιδεικνύει ευγένεια, υπευθυνότητα και παραγωγικότητα ανεξαρτήτως ποιότητας συστήματος. Το Δημόσιο δεν υπάρχει για τους δημόσιους υπαλλήλους, υπάρχει για τους πολίτες και την εξυπηρέτηση των κοινωνικών αναγκών. Κι έπειτα, οι κοινωνικές συμμαχίες που χρειάζονται για την απόκρουση της νεοφιλελεύθερης αποδόμησης του δημόσιου τομέα δεν χτίζονται με αντικοινωνικές συμπεριφορές.
* Ο Δημήτρης Παπανικολόπουλος είναι πολιτικός επιστήμονας
