Του Φραγκίσκου Καλαβάση*
Πρόκειται για μια πολύπλοκη λειτουργία. Υπερβαίνει τη διοικητική αντίληψη των αρμοδιοτήτων, και την παρωχημένη των καθηκοντολογίων. Συμπεριλαμβάνει την εκπαιδευτική, τη διοικητική και την παιδαγωγική λειτουργία. Συγκροτείται συλλογικά, εσωτερικεύεται ατομικά. Είναι ο λόγος που η εκπαίδευση είναι λειτούργημα. Υπευθυνότητα σημαίνει κατανόηση του περιβάλλοντος μέσα στο οποίο αναπτύσσεται το εκπαιδευτικό λειτούργημα.
Η υπευθυνότητα στην εκπαίδευση είναι στοιχείο της νοημοσύνης της σχολικής μονάδας. Και, όπως κάθε νοημοσύνη, ενισχύει την αυτονομία. Αφορά το κύρος του σχολείου. Την ταυτότητα της σχολικής μονάδας. Θεμελιώνεται σε δημοκρατικές και ανθρωπιστικές αξίες, ενδυναμώνεται στη δημόσια διαπραγμάτευση και στον σεβασμό των δικαιωμάτων. Η νοημοσύνη της σχολικής μονάδας συνδέεται με τις εσωτερικές λειτουργίες και με τις αλληλεπιδράσεις με το περιβάλλον της. Με τις αναπαραστάσεις και με τις δράσεις. Και, όπως κάθε νοημοσύνη, ατομική και συλλογική, με τον αναστοχασμό επί των δράσεων και των αναπαραστάσεων.
Η αποτελεσματικότητα του σχολείου δοκιμάζεται μέσα και έξω από το σχολικό κτήριο. Στη διαχείριση της γνώσης και της προσωπικότητας. Στις αλληλεπιδράσεις των παιδιών και των εφήβων. Μεταξύ τους, με την οικογένεια, με την κοινωνία. Στην ικανότητα κριτικής προσαρμογής και χειραφέτησης. Συνδέεται με το κύρος των σχολικών μονάδων και των εκπαιδευτικών δομών.
Η ποιότητα του σχολείου συνδέεται με τη χαρά της μάθησης, με τη διερευνητική σκέψη, με τη συνεργατική ικανότητα. Και με την απόλαυση της διδασκαλίας, την αναζήτηση διεπιστημονικής σκέψης, των πρακτικών ανοχής και συνεννόησης, την ικανότητα του σχολείου να αφουγκράζεται τις κοινωνικές ανησυχίες. Με τη νοηματοδότηση της σχέσης με τη γνώση.
Η υπευθυνότητα στην εκπαίδευση δεν έχει σχέση με ωράρια και ειδικότητες. Ούτε με βαθμίδες, ούτε με επιπλέον ακαδημαϊκά προσόντα και χρόνια εμπειρίας. Δεν αντιστοιχεί σε μόρια. Δεν έχει καμία σχέση με τις τρέχουσες διαμάχες για τα Θρησκευτικά, τα Αρχαία και την Ιστορία. Με τις πολιτικάντικες εκρήξεις. Ούτε με τους θεατρινισμούς περί της προσευχής και της σημαίας. Εμπεριέχει την ηθική. Καλλιεργεί τη γλώσσα. Σέβεται την ιστορικότητα κάθε ανθρώπου, κάθε συλλογικότητας, κάθε θεσμού. Περιέχει θεωρίες, ευαισθησίες, εμπειρίες και αναστοχασμούς, αλλά συμπυκνώνεται στη δράση. Όπως θα έπρεπε να είναι και η πολιτική.
Το σημερινό σχολείο είναι σε κρίση και σε αδυναμία. Για να υπερβεί την αδυναμία, μετασχηματίζεται μαζί με το περιβάλλον του. Αποκεντρώνεται. Δημιουργεί νέους θεσμούς που μπορούν να παρατηρούν τις σχέσεις των σχολικών μονάδων με το περιβάλλον τους. Το ψηφιακό και το διαδικτυακό. Το σκιώδες των φροντιστηρίων και των άλλων οικογενειακών επιλογών. Θεσμούς που μπορούν να κατανοήσουν τις σχέσεις των σχολικών μονάδων με το πολλαπλό περιβάλλον τους. Σε μιαν απόσταση ευρείας θέασης και συμβουλευτικής προσέγγισης. Σε επίπεδο περιφέρειας και σε επίπεδο νομού. Θεσμούς συλλογικής ευθύνης για την άντληση των δεδομένων και την αξιοποίησή τους στην υποστήριξη του σχολείου και του περιβάλλοντός του.
Με τη διαμεσολάβηση αυτών των αποκεντρωμένων και προσεγγιστικών θεσμών χτίζεται η δυνατότητα της σχολικής μονάδας να σχεδιάζει, να δοκιμάζει, να αναστοχάζεται. Να ενσωματώνει την επίγνωση των σχέσεων με το περιβάλλον στη νοημοσύνη της, στην παιδαγωγική της αυτονομία.
Σύγχρονες μορφές παιδαγωγικής και διακυβέρνησης εκπαιδευτικών οργανισμών αναπτύχθηκαν με ραγδαίο τρόπο από τη συνάντηση των επιστημών, των τεχνολογιών και των ευφυών συστημάτων. Αυτή η επιστημονική γνώση μένει τώρα να συνδεθεί με την καθημερινή πράξη, να εγγραφεί στους νόμους και τις διατάξεις της εκπαίδευσης.
Η κοινωνία εναποθέτει στο σχολικό σύστημα όσα ακραία ζητήματα δεν μπορεί να διαχειριστεί. Τη βία, τον ρατσισμό, την ποικιλία των κοινωνικών αποκλεισμών. Τις επιπτώσεις από την κατάχρηση του Διαδικτύου σε παιδιά και εφήβους. Η πολυπλοκότητα των ζητημάτων που φορτώνονται στο σχολείο και η απρόβλεπτη εξέλιξή τους επιβαρύνει την καθημερινότητα και συχνά μετατρέπει τις υιοθετούμενες λύσεις σε πρόσθετα προβλήματα. Πιο δυσεπίλυτα, καθώς περιέχουν τους λύτες τους.
Η υπευθυνότητα στην εκπαίδευση συνδέεται με την περιφερειακότητα, με την αυτονομία, με τη μετατόπιση του βάρους από την εξέταση στη μάθηση. Με την εξισορρόπηση της ατομικής επίδοσης και της συνεργατικής ικανότητας. Με την καλλιέργεια ενός ηπιότερου δημόσιου λόγου για την εκπαίδευση. Με μεγαλύτερη εμπιστοσύνη στο εκπαιδευτικό προσωπικό και την επιστημονική κοινότητα.
*Ο Φραγκίσκος Καλαβάσης είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου.
