Της Άντας Διάλλα*
«Μπορούμε να γράψουμε την Ιστορία της Ρωσικής Επανάστασης;» αναρωτιόταν ο Έρικ Χόμπσμπαουμ το 1996, για να απαντήσει ότι προφανώς και μπορούμε, ωστόσο δεν μπορούμε ποτέ να γράψουμε την οριστική ιστορία οποιουδήποτε θέματος. Εξάλλου, οι συντηρητικοί πάντα θα αναθεματίζουν την Οκτωβριανή Επανάσταση· οι φιλελεύθεροι θα την αντιμετωπίζουν με αμηχανία αλλά και λίγο θαυμασμό· και οι αριστεροί θα τη μνημονεύουν άλλοτε με πολύ ενθουσιασμό άλλοτε με λιγότερο, παρά το γεγονός ότι στη μετασοβιετική εποχή η Επανάσταση απώλεσε το κυρίως νόημα που είχε κατά τον «σύντομο 20ό αιώνα» ως η αρχική στιγμή της δημιουργίας ενός νέου και δικαιότερου κόσμου.
Είναι γνωστό ότι η ιστοριογραφία της Οκτωβριανής Επανάστασης γράφτηκε με διαφορετικούς τρόπους στη Σοβιετική Ένωση και στις άλλες χώρες του κόσμου. Κατά τη διάρκεια της σοβιετικής περιόδου, η καθιερωμένη αντίληψη για το 1917 ήταν ότι τότε συνέβησαν δύο Επαναστάσεις. Η πρώτη ήταν του Φεβρουαρίου. Είχε τον χαρακτήρα αστικοδημοκρατικής επανάστασης που εγκαθίδρυσε τον κοινοβουλευτισμό. Μερικούς μήνες αργότερα, τον Οκτώβριο, νομοτελειακά ακολούθησε η Σοσιαλιστική Επανάσταση, που συνόψιζε την πορεία της παγκόσμιας ιστορικής εξέλιξης και εξέφραζε τις γενικές της τάσεις ανοίγοντας στους εργαζόμενους όλου του κόσμου τον πραγματικό δρόμο του αγώνα για ένα φωτεινό μέλλον. Στην 20ή επέτειο της Οκτωβριανής Επανάστασης υπό την αιγίδα του Ιωσήφ Στάλιν εκδόθηκε το έργο «Σύντομη Ιστορία του Πανρωσικού Κομμουνιστικού Κόμματος (των Μπολσεβίκων)», που λειτούργησε τα επόμενα χρόνια ως η μόνη αποδεκτή εκδοχή της σοβιετικής Ιστορίας. Σύμφωνα με αυτή, η κινητήρια δύναμη της νέας κοινωνίας ήταν το Κομμουνιστικό Κόμμα της Σοβιετικής Ένωσης. Μια τέτοια ερμηνεία συρρίκνωνε τελικά το βαθύτερο νόημα της Οκτωβριανής Επανάστασης αλλά και του επαναστατικού έτους 1917, που ήταν η μεγάλη μαζική επανάσταση από τα κάτω και η δημιουργική παρέμβαση των μαζών στην Ιστορία.
Στη Δύση, η μελέτη της Οκτωβριανής επανάστασης αρχικά σχηματοποιήθηκε σε μεγάλο βαθμό από τις απόψεις των Ρώσων πολιτικών αυτοεξόριστων και αργότερα στιγματίστηκε από το κλίμα του Ψυχρού Πολέμου. Οι λεγόμενοι «παραδοσιακοί» δυτικοί ιστορικοί και πολιτικοί επιστήμονες ερμήνευσαν τον Οκτώβρη όχι ως επανάσταση, αλλά ως πραξικόπημα που οργάνωσε μια χούφτα συνωμοτών εκμεταλλευόμενη την αναρχία από την κατάρρευση του τσαρισμού και στηρίζοντας τη νομιμομοποίησή του στην τρομοκρατία. Την άποψη αυτή είχαν πρωτοδιατυπώσει κυρίως οι φιλελεύθεροι Ρώσοι εμιγκρέδες στην Ευρώπη και στις ΗΠΑ. Στα δυτικά ακαδημαϊκά περιβάλλοντα, από τους γνωστότερους και μαχητικότερους της άποψης αυτής ήταν ο συντηρητικός ιστορικός Ρίτσαρντ Πάιπς («Vixi. Memoirs of a Non-Belonger», New Haven, 2003). Μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, το έργο του ιστορικού συνέβαλε ώστε η ΕΣΣΔ να εξετάζεται μέσα από την έννοια του ολοκληρωτισμού (ένα από τα βασικά κανονιστικά κείμενα για τον ολοκληρωτισμό ήταν το έργο της Χ. Έρεντ «Οι απαρχές του ολοκληρωτισμού»). Το μοντέλο του ολοκληρωτισμού στη μελέτη της σοβιετικής Ιστορίας εννοεί ότι δεν υφίσταται η παλιά διχοτομία μεταξύ Δεξιάς και Αριστεράς. Αντιθέτως, υπάρχει μια δομική συνάφεια μεταξύ της ΕΣΣΔ ως ακραίας Αριστεράς και των ναζί ως ακραίας Δεξιάς. Σε αυτό το πλαίσιο της ερμηνείας του Οκτώβρη, ως πραξικοπήματος από τα πάνω, δεν υπήρχε το περιθώριο για την εξέταση του φαινομένου από τα «κάτω», από την οπτική των μαζών και τη διερεύνηση του ρόλου των εργατικών στρωμάτων.
Αναθεωρητές στις ΗΠΑ και στην ΕΣΣΔ
Η αλλαγή στο παράδειγμα αυτό ήρθε κατά τις δεκαετίες του 1960-1970, όταν μια νέα γενιά ιστορικών, που ήταν προσανατολισμένη στην Κοινωνική Ιστορία, εισχώρησε στο πεδίο. Σε αντίθεση λοιπόν με τους «παραδοσιακούς», επιχείρησαν να γράψουν την Ιστορία από τα κάτω, βασιζόμενοι σε ένα ευρύ φάσμα πηγών. Η λεγόμενη Αναθεωρητική Σχολή, με κύριους εκπροσώπους τους Αλεξάντερ Ραμπίνοβιτς, Σ Α. Σμιθ, Σίλα Φιτζπάτρικ και άλλους, «αναποδογύρισε» τους τρόπους εξέτασης της επανάστασης και ανέτρεψε την πεπαλαιωμένη και ιστορικά ανακριβή αντίληψη για τις «σκοτεινές μάζες» και τους αμόρφωτους εργάτες που ήταν πολιτικά υποχείρια των μπολσεβίκων. Οι ιστορικοί αυτοί, σε αντίθεση με την προηγούμενη γενιά, χάρη σε προγράμματα ανταλλαγής μεταξύ ΗΠΑ και ΕΣΣΔ, ήταν σε θέση να ταξιδέψουν στην ΕΣΣΔ, να εργαστούν σε αρχεία και να κάνουν γνωριμίες με τους Σοβιετικούς συναδέλφους τους. Ήταν η εποχή που η ΕΣΣΔ, μετά το 20ό Συνέδριο, έβγαινε από την «κατάψυξη» και οι Σοβιετικοί ιστορικοί είχαν αρχίσει να συμμετέχουν σε παγκόσμιες διοργανώσεις του επαγγέλματός τους και να αποκτούν πιο ελεύθερη πρόσβαση σε ξένη βιβλιογραφία. Αμφισβήτησαν κι αυτοί από την πλευρά τους τη σοβιετική εκδοχή της ιστορίας από τα πάνω που είχε κανονικοποιήσει η «Σύντομη Ιστορία του Μπολσεβικικού Κόμματος» του Στάλιν. Διερωτήθηκαν για την πρωτοκαθεδρία του κόμματος στην ιστορική διαδικασία άρα και στη νικηφόρα Οκτωβριανή Επανάσταση, ενώ ένας από τους μεγάλους ανανεωτές του πεδίου, ο Εντουάρντ Μπουρτζάλοφ, «επανέφερε» με το συνολικό του έργο στο προσκήνιο τον ρόλο των μαζών στην Επανάσταση.
Όπως ξέρουμε, κάθε εποχή θέτει τα δικά της ερωτήματα στην Ιστορία. Άλλα από αυτά είναι νέα, άλλα είναι παλιά, όπως αυτό του ρόλου των μαζών στην Ιστορία. Αν οι Σοβιετικοί ιστορικοί υπογράμμισαν τον ρόλο του προλεταριάτου, πολλοί σύγχρονοι Ρώσοι ιστορικοί, όπως ο Μπαρίς Μιρόνοφ στην τρίτομη μελέτη του «Ρωσική Αυτοκρατορία: Από την παράδοση στο μοντέρνο» (2014), εξετάζουν τον ρόλο των εργατικών και φτωχών στρωμάτων των πόλεων ως καταστροφικό. Υπό αυτή την έννοια, τα θέματα που έθεσαν οι ιστορικοί στη Δύση και την ΕΣΣΔ στις δεκαετίες του 1960 και του 1970 εξακολουθούν να είναι επίκαιρα.1
* Αναπληρώτρια καθηγήτρια Ευρωπαϊκής Ιστορίας στο Τμήμα Θεωρίας και Ιστορίας της Τέχνης της Ανωτάτης Σχολής Καλών
1 Για την συζήτηση αυτή, με αφορμή τα 100 χρόνια της Οκτωβριανής Επανάστασης, βλ. το αφιέρωμα στο περιοδικό Kritika. Explorations in Russian and Eurasian History, 18/2, 2017.
