Του ΗΛΙΑ ΝΙΚΟΛΑΚΟΠΟΥΛΟΥ*
Όταν το καλοκαίρι του 1941, απρόκλητα και απροειδοποίητα, η Σοβιετική Ένωση [...] δέχτηκε την επίθεση των σιδερόφρακτων ορδών, κι όταν, τους πρώτους μήνες, οι θωρακισμένες μεραρχίες του Χίτλερ εισέδυσαν βαθιά στη Ρωσική γη, όταν έφτασαν, τον πρώτο χειμώνα, να κυκλώσουν σε σχήμα τανάλιας τη Μόσχα [...], όταν κύκλωσαν από παντού το Λένιγκραντ -που η επική του και ώς το τέλος νικηφόρα αντίσταση κράτησε 2 1/2 χρόνια - [...] στην κρίσιμη καμπή του πολέμου, όλοι, εχθροί και φίλοι, ζήσανε μέρες και μήνες αγωνίας [...]. Είτανε γνωστό και κατανοητό σε όλους ότι αν η Σοβιετική Ένωση υπέκυπτε, για πολλούς αιώνες δεν θα υπήρχε περίπτωση να ξεσκλαβωθούν οι λαοί του κόσμου [...]. Κι όπως ακριβώς ο Εθνικός μας ποιητής, ο Σολωμός, όταν άκουγε από τ’ ακρογιάλια της Ζακύνθου τις κανονιές των πολιορκητών του Μεσολογγίου μονολογούσε μεγαλόφωνα “βάστα καημένο Μεσολόγγι”, ποιος απ’ όλους μας τις αγωνιώδεις εκείνες ημέρες [...] δεν παρακαλούσε να κρατήση η Μόσχα, να κρατήση η Σεβαστούπολη, να κρατήση το Στάλινγκραντ, να κρατήση η Ρωσία, μοναδικός φάρος μέσα στο σκοτάδι της φασιστικής εξάπλωσης, μοναδική ελπίδα των σκλαβωμένων λαών για την απελευθέρωσή τους.
Η ομιλία του Ηλ. Ηλιού είχε ως ειδικότερο αντικείμενο τη νομική δομή του σοβιετικού κράτους και το ζήτημα των εθνοτήτων, παρουσιάζοντας με τον πιο εξωραϊσμένο τρόπο τα ατομικά δικαιώματα που κατοχυρώνονταν στο σοβιετικό σύνταγμα (απαραβίαστο του προσώπου, μη καταδίωξη, σύλληψη, φυλάκιση ή άλλη ποινή, παρά για παραβίαση απαγορευτικού νόμου και με όλες τις δικονομικές εγγυήσεις, άσυλο κατοικίας, απαραβίαστο επιστολών) και αναφέροντας ότι η “έλλειψη πολλών κομμάτων [...] δεν είναι άρνηση των αρχών της δημοκρατίας, αλλά απορρέει από την αβίαστη θέληση του σοβιετικού λαού, οργανωμένου σε μια κοινωνία χωρίς τάξεις, σε άρρηκτη ενότητα”. Απόψεις που συμμεριζόταν πάντως, εκείνη την εποχή, και ένας ευρύτερος αριστερός χώρος πέραν των κομμουνιστών. [...]
Η στροφή προς τον δυτικό μαρξισμό
Οι πολιτικοί προβληματισμοί του Ηλ. Ηλιού, όπως αποτυπώθηκαν στις τρεις μακροσκελείς εκθέσεις που συνέταξε την περίοδο 1962-1964, τον οδήγησαν και σε ένα ευρύτερο αναστοχασμό για τον προσδιορισμό των πολιτικών στόχων σε ένα μεταβαλλόμενο οικονομικό και κοινωνικό περιβάλλον. Τις απόψεις του διατύπωσε στη διάλεξη που έδωσε τον Μάιο του 1965 στην “Εβδομάδα σύγχρονης [δηλαδή μαρξιστικής] σκέψης”, την οποία οργάνωσαν οι εκδόσεις Θεμέλιο. Ήταν μια πρώτη απόπειρα της ΕΔΑ (μέσω του φιλικού εκδοτικού της οίκου) για έναν ευρύτερο θεωρητικό προσανατολισμό, με τη συμμετοχή μαρξιστών από τη Γαλλία, την Ιταλία και τη Μεγάλη Βρετανία, αλλά και τον προγραμματισμό να εκδοθούν βιβλία, όπως τα Γράμματα από τη φυλακή του Αντόνιο Γκράμσι (Antonio Gramsci), που θα συμπλήρωναν την άρτια επιμελημένη σειρά της κλασικής μαρξιστικής βιβλιογραφίας.
Αντικείμενο της ομιλίας του Ηλία Ηλιού ήταν ο προσδιορισμός των πολιτικών στόχων, δηλαδή η χάραξη πολιτικής σε σχέση με την οικονομική και την κοινωνική υποδομή και κυρίως τη μελέτη των μεταβολών της. Θέμα που εμφανίζεται “να κυριαρχείται από πολιτικό πρακτικισμό”, αλλά είναι κομβικό για τη μαρξιστική σκέψη. Χρησιμοποιώντας αναγκαστικά μια περίτεχνα υπαινικτική και κωδικοποιημένη ορολογία ο Ηλίας Ηλιού σημειώνει:
Ο οξυδερκής φορέας του προσδιορισμού των πολιτικών στόχων [δηλαδή ένα κομμουνιστικό κόμμα] δεν πρέπει να αιχμαλωτίζεται από προκατασκευασμένες ιδέες και σχήματα που [...] παραμορφώνουν προκρουστικά την τρέχουσα πραγματικότητα [...] Χρέος έχει να επανεξετάζει απροκατάληπτα την πραγματικότητα [...] με φρεσκάδα μυαλού, αδέσμευτος από παρωπίδες, με εντιμότητα και οξυδερκή ειλικρίνεια.
Βασικό εμπόδιο γι’ αυτήν την προσέγγιση αποτελεί όμως η “δογματική σκουριά”, ο “πιθηκισμός” και η μηχανιστική μεταφορά “κλισέ” -μεθόδων και τρόπων που κάτω από διαφορετικές συνθήκες και για την εξυπηρέτηση ουσιωδώς διαφορετικών αναγκών επινοήθηκαν και ενδεχομένως απέδωσαν. Καταντά φωτογραφική αντιγραφή δογμάτων ακόμα και η πιο πλούσια ξένη πείρα και οι πιο σοφές συμβουλές, αν δεν δουλεύονται σε άμεση επαφή με τη ζωή, τα συγκεκριμένα προβλήματά της και τις ιδιομορφίες της.
Η απόρριψη της “δογματικής σκουριάς”, την οποία ο Ηλ. Ηλιού προφανώς αισθανόταν στην καθημερινή πολιτική του δράση, γίνεται στη συνέχεια με ακόμη οξύτατους όρους.
* Προδημοσίευση για τα Ενθέματα από το βιβλίο του Ηλία Νικολακόπουλου για τον Ηλία Ηλιού, της σειράς Βιογραφίες Πολιτικών του Ιδρύματος της Βουλής, που μόλις κυκλοφόρησε
