Και εκεί που λες ότι όλα έχουν ειπωθεί για τον Πάνο Δημητρίου, έρχεται ο ίδιος μέσα από μαγνητοσκοπημένες συνεντεύξεις να σε κάνει να σκεφτείς ότι αν ήταν εκεί, στην τιμητική για τη ζωή του και τους αγώνες του εκδήλωση, το βράδυ της Πέμπτης στο δημαρχείο, και έλεγε ακριβώς τα ίδια πράγματα που είπε πριν από δεκαετίες, θα ήταν απόλυτα επίκαιρα και πρωτοποριακά για την Αριστερά, που τον συνεπήρε από μικρό και για την οργάνωση της κοινωνίας με τρόπο αλληλέγγυο και δίκαιο.
Γι’ αυτό και όταν τελείωσε το μικρό ντοκιμαντέρ που επιμελήθηκε ο Γιάννης Καράμπελας, όλοι οι παρευρισκόμενοι, πολλοί εξ αυτών πνευματικά παιδιά του Π. Δημητρίου, υποκλίθηκαν για ακόμη μια φορά στο πνεύμα του με ένα παρατεταμένο χειροκρότημα που έλεγε "Πάνο, μας λείπεις, μας λείπει η διαλεκτική σκέψη σου, μας λείπει ο κατευναστικός και συνθετικός σου λόγος".
"Είμαστε ένας λαός μικρός σε μια χώρα μικρή. Και οι ταξικές και πολιτικές αντιθέσεις δεν πρέπει να εξωθούνται σε τέτοιο βαθμό ώστε να δημιουργούν καταστάσεις εθνικών τραγωδιών. (...) Οι απλοί πολίτες να τα φορτώνουμε όλα στην Πολιτεία είναι μεγάλο λάθος. Κάποτε οι πολίτες πρέπει να παίξουν τον ρόλο του πολίτη, όχι του υπηκόου. Μια Αριστερά θα έχει μέλλον αν αξιοποιήσει ό,τι θετικότερο έχει στην Ιστορία της, διότι έκανε θυσίες σε όλες τις εκδοχές της. (...) Η δημοκρατία είναι απόλυτο αγαθό. Βέβαια όχι με μια στατική έννοια, αλλά με μια εξέλιξη. Εγώ βλέπω και μια δημοκρατία που θα πλουτίζεται με στοιχεία άμεσης και συμμετοχικής δημοκρατίας. Μια τέτοια Αριστερά έχει μέλλον" ήταν ο επίλογος του Πάνου στο ντοκιμαντέρ.
Ήταν όλοι εκεί
Η αίθουσα του δημοτικού συμβουλίου γέμισε ασφυκτικά. Ο Πάνος Δημητρίου, 100 χρόνια μετά τη γέννησή του και 76 από την ίδρυση του ΕΑΜ, κατάφερε για ακόμη μια φορά να ενώσει και πάλι όλες τις εκφάνσεις της ανανεωτικής Αριστεράς και τουλάχιστον τέσσερις γενιές. Ήταν εκεί ο Φώτης, ο Μητσός, ο Γιάννης, ο Γιώργος, ο Θόδωρος, η Καίτη, η Δώρα, ο Βαγγέλης, η Μαρία... Και βέβαια η πολυαγαπημένη του σύντροφος Μίρα, ο γιος του Γιούρι, πλήθος συντρόφων και συνοδοιπόρων του από τα πέτρινα χρόνια της κατοχής και της χούντας... Άλλοι και άλλες σήμερα βρίσκονται στον ΣΥΡΙΖΑ, άλλοι και άλλες στα σπίτια τους, άλλοι και άλλες στη ΔΗΜ.ΑΡ. Όλοι όμως έδειχναν φιλιωμένοι υπό τη σκέπη του Πάνου, κάτι που δείχνει ότι άφησε βαθύ το αποτύπωμά του όχι μόνο στην ιστορική διαδρομή της ανανεωτικής Αριστεράς, αλλά και στους ίδιους. Η τιμητική εκδήλωση ξεκίνησε με τον Κώστα Μητσιάκη και τη Βούλα Αργυράκη να τραγουδάνε το "Ω Ελλάδα μας γλυκιά, δημοκρατία λαϊκιά, εμπρός παιδιά..." και το "Και συ λαέ βασανισμένε μην ξεχνάς τον φασισμό", όπως και πριν από τρία χρόνια στο σπίτι του Πάνου και της Μίρας, σε ένα γλέντι για τα ενενηκοστά έκτα γενέθλια του Πάνου.
Για τον Πάνο
"Αισθάνομαι την υποχρέωση, εφόσον δεν είναι δυνατόν να παρίσταμαι, να καταθέσω στην εκδήλωση τιμής για τον Πάνο Δημητρίου την αμέριστη εκτίμηση και την προσωπική ευγνωμοσύνη για το έργο και την κατάθεση ψυχής και υποδειγμάτων σκέψης και ζωής που ο Πάνος, πριν από εμάς, αλλά και για δεκαετίες δίπλα μας, έδωσε στην υπόθεση της Αριστεράς, του λαού και της χώρας" ήταν το μήνυμα του σημερινού προέδρου της Βουλής Νίκου Βούτση, που δεν κατάφερε να παραβρεθεί στην εκδήλωση. "Σε μια εποχή βαθιάς κρίσης και στο πεδίο των αξιών και των ιδεών, όσοι αμφιβάλλουν και αμφισβητούν το ηθικό πλεονέκτημα της Αριστεράς, όσοι από αφέλεια ή υστεροβουλία θεωρούν πως όλοι είναι ίδιοι και πως επίσης η Αριστερά δεν πρέπει να αποτολμά την ευθύνη και τη δοκιμασία της διακυβέρνησης της χώρας, όλοι αυτοί και οι ιδεολογίες του συρμού τις οποίες υπηρετούν μπορούν να βρουν πειστικές απαντήσεις σε όσα έγραψε, όσα είπε και για όσα αγωνίστηκε ο Πάνος Δημητρίου, πάντοτε από το μετερίζι της ανανεωτικής, κουμμουνιστικής, αλλά και της ευρύτερης Αριστεράς όπως διαμορφώθηκε μέσα από δεκαετίες αγώνων και θυσιών" κατέληγε στο μήνυμά του ο Ν. Βούτσης.
Ο Πάνος Δημητρίου ήταν η ζωντανή Ιστορία της Αριστεράς στον τόπο μας. Ήταν εκ των βασικών συνδιαμορφωτών της ανανέωσης του κομμουνιστικού κινήματος και πρόβαλε το αίτημα για κοινωνική δικαιοσύνη και σοσιαλισμό με ανθρώπινο πρόσωπο. Δεν του άρεσε ο δογματισμός και απεχθάνονταν τα άκρα. Ο Φώτης Κουβέλης, που ήταν ένας από τους ομιλητές της εκδήλωσης, μαζί με τον Ηλία Νικολακόπουλο (ΑΣΚΙ) και τον Μίλτο Πολυβίου, περιέγραψε τον Πάνο με τα εξής λόγια: "Ήταν ένας βαθύτατα καλλιεργημένος άνθρωπος, με απέραντη καλοσύνη και αλληλεγγύη για τον συνάνθρωπο. Είχε σεβασμό στην αντίθετη άποψη και ιδιαίτερη ικανότητα να συνθέτει και να βρίσκει δημιουργικό κοινό τόπο (...) Δεν ήταν μόνο μαχητής και αταλάντευτος αγωνιστής της Αριστεράς. Ήταν ο επαναστάτης που, έχοντας βαθιά την πίστη του στον σοσιαλισμό, τον έκρινε και διεκδίκησε την ανανέωσή του. Ήταν επαναστάτης - στοχαστής". "Πιστεύω ότι μία από τις σημαντικότερες προϋποθέσεις για ένα νέο και ελπιδοφόρο ξεκίνημα της σύγχρονης και δημοκρατικής Αριστεράς είναι να λογαριαστεί με ευθύτητα και θάρρος με τη θεωρητική της κληρονομιά" τόνισε στο βιβλίο του, το "Εκ βαθέων", που εκδόθηκε το 1997 ο Πάνος Δημητρίου. Ένα απόσπασμα από αυτό που αντανακλά πλήρως τη σκέψη του διάβασαν ο Φώτης Κουβέλης, αλλά και ο Τριαντάφυλλος Μηταφίδης στον χαιρετισμό που έκανε εκπροσωπώντας την ΕΔΙΑ 1940 - 1974 Κ.Δ. Μακεδονίας.
Εκ βαθέων...
Και συνεχίζει ο Πάνος στην "Εκ βαθέων" εξομολόγησή του: "Η μαρξιστική οικονομική θεωρία αποτελεί πολύτιμο εργαλείο για την ανάλυση του σύγχρονου καπιταλισμού. Όπως η ιστορική υλιστική μέθοδός του για την κατανόηση και την ερμηνεία των σύγχρονων εξελίξεων στον κόσμο. Το γενικό συμπέρασμα, στο οποίο νομίζω ότι μπορούμε να καταλήξουμε, είναι ότι η κριτική μελέτη, η ανανέωση και ο εκσυγχρονισμός της σοσιαλιστικής θεωρίας αποτελούν επιταγή της εποχής μας. Και ότι βρίσκονται σε πλήρη αρμονία με το πνεύμα των ιδρυτών του επιστημονικού σοσιαλισμού, που έγραφαν ότι ‘ο κομμουνισμός δεν είναι για μας μια κατάσταση πραγμάτων που πρέπει να εγκατασταθεί, ένα ιδεώδες που σ’ αυτό πρέπει να προσαρμοστεί η πραγματικότητα. Ονομάζουμε κομμουνισμό την πραγματική κίνηση που καταργεί τη σημερινή κατάσταση’. Και ‘η σημερινή κατάσταση’ πραγμάτων δεν είναι ασφαλώς αυτή που υπήρχε στην εποχή του Μαρξ και του Ένγκελς. Τόσο ο καπιταλισμός όσο και η εργατική τάξη έχουν υποστεί ουσιώδεις αλλαγές. Νέα επαναστατικά υποκείμενα έχουν εμφανιστεί. Ταυτοχρόνως, η ‘παγκοσμιοποίηση’ της αγοράς συνεπιφέρει την παγκοσμιοποίηση των προβλημάτων που αντιμετωπίζει η ανθρωπότητα. Προβλήματα που η λύση τους δεν είναι δυνατή στο πλαίσιο μια χώρας ή και ορισμένων μόνο χωρών και τέτοια προβλήματα είναι, ως γνωστό:
* Η συνεχής υποβάθμιση του περιβάλλοντος και η ανατροπή, έως έναν βαθμό, της ισορροπίας της φύσης, που θέτουν σε κίνδυνο την ύπαρξη της πανίδας και της χλωρίδας του πλανήτη μας.
* Η διαρκώς αυξανόμενη ανεργία και η δημιουργία ολοένα και νέων κοινωνικών στρωμάτων που πλήττονται από την ανέχεια και ωθούνται στο περιθώριο της κοινωνίας.
* Οι επικίνδυνες διαστάσεις που έχει πάρει η εξαθλίωση του πληθυσμού των χωρών του λεγόμενου Τρίτου Κόσμου και το ογκούμενο κύμα μετανάστευσης, όχι μόνο από τις χώρες αυτές, αλλά και από της χώρες του πρώην ‘υπαρκτού σοσιαλισμού’ η εμφάνιση και η εξάπλωση νέων άγνωστων μέχρι πρότινος ασθενειών, κ.λπ., κ.λπ.
Ταυτόχρονα, όμως, η επιστημονική και η τεχνολογική επανάσταση, που βρίσκονται σε συνεχή εξέλιξη, έχουν δημιουργήσει τις αντικειμενικές προϋποθέσεις για τη θετική αντιμετώπιση των παραπάνω προβλημάτων προς όφελος όλης της ανθρωπότητας. Αλλά ο καπιταλισμός και ο νεοφιλελευθερισμός, όπως αποδεικνύεται καθημερινά, δεν είναι σε θέση να τα επιλύσουν, καθώς οι ‘αξίες’ που εκπροσωπούν, το κυνήγι του κέρδους, ο ανελέητος ανταγωνισμός για την κατάκτηση νέων αγορών και πλουτοπαραγωγικών πηγών και η ληστρική εκμετάλλευσή τους, αποτελούν και τους κύριους παράγοντες που δημιουργούν και οξύνουν τα παραπάνω προβλήματα και δυσχεραίνουν όλο και περισσότερο την αντιμετώπισή τους.
Η σκοτεινή αυτή πραγματικότητα φέρνει όσο ποτέ άλλοτε στην επικαιρότητα τον σοσιαλισμό ως μοναδική ελπίδα και δυνατότητα διεξόδου. Οι κοσμοϊστορικές αλλαγές που συντελέστηκαν και οι πολύτιμες εμπειρίες που κατακτήθηκαν, καθώς και τα επιτεύγματα της επιστήμης δημιουργούν, για πρώτη φορά στην Ιστορία, τη δυνατότητα οι ιδέες του σοσιαλισμού, οι ανθρωπιστικές αξίες του, από τη σφαίρα της ουτοπίας να περάσουν στη φάση της ρεαλιστικής τους πραγματοποίησης...".
"Αμετανόητος και αδιόρθωτος... έτοιμος να ξαναζήσει διώξεις και εξορίες"
Ένα φτωχόπαιδο της Θεσσαλονίκης, που γεννήθηκε την ημέρα της μεγάλης πυρκαγιάς το 1917, εκεί κοντά στην Καμάρα και, όπως ο ίδιος περιέγραφε, πολλά βράδια οι οικογένεια είχε μόνο ένα φλιτζάνι τσάι για να ταΐσει τα παιδιά της. Ένα φτωχόπαιδο που από τα εφηβικά του χρόνια το συνεπήρε η Αριστερά, διότι αναγνώρισε στα πρόσωπα των τότε αριστερών απλών ανθρώπων πρώτα απ’ όλα την καλοσύνη και την τιμιότητα. Διότι έτυχε να έχει έναν δάσκαλο στο Δημοτικό που πρόσεχε τα φτωχόπαιδα σαν κι αυτόν και είχε να τον μνημονεύει όλα του τα χρόνια. Αργότερα, απέκτησε θεωρητική κατάρτιση και μάλιστα στο "σχολείο" της εξορίας.
Ο Πάνος Δημητρίου ήταν "Μπαγιάτης", γέννημα θρέμμα Θεσσαλονικιός. Το 1933, στα 16 του χρόνια, οργανώθηκε στην ΟΚΝΕ και καταλυτικό ρόλο σε αυτή του την επιλογή έπαιξε ένας φοιτητής, ο Τάκης Νικολαΐδης. Διώχθηκε, βασανίστηκε και φυλακίστηκε ήδη από την εποχή της μεταξικής δικτατορίας. Το 1938 και μόλις 21 χρόνων εξορίστηκε στη Φολέγανδρο. Ο πρώτος τόπος εξορίας στάθηκε πανεπιστήμιο για τον Πάνο, αφού εκεί έμαθε γαλλικά και λίγα γερμανικά, ενώ ανέπτυξε τις θεωρητικές του γνώσεις για την Αριστερά και όχι μόνο. Στη Φολέγανδρο συνάντησε για πρώτη φορά τον Μπάμπη Δρακόπουλο, με τον οποίο ανέπτυξε στενή φιλία που κράτησε στον χρόνο. Έπειτα από ένα μικρό διάστημα ελευθερίας, συλλαμβάνεται πάλι το 1941 και εξορίζεται εκ νέου, αυτή τη φορά στην Ακροναυπλία. Την Πρωτοχρονιά του 1944, μετά την απόδρασή του από την Κέρκυρα, ανέλαβε υπεύθυνος της ΕΠΟΝ Θεσσαλονίκης. Διετέλεσε μέλος του Πολιτικού Γραφείου του ενιαίου ΚΚΕ και το 1968 ηγήθηκε μαζί με τους Ζωγράφο και Παρτσαλίδη της ανανεωτικής του πτέρυγας, ενώ ήδη από τα γεγονότα της Τασκένδης, το 1955, είχε στοχοποιηθεί από τους ζαχαριαδικούς. Στην Ελλάδα γύρισε το 1974 και παρέμεινε ηγετικό στέλεχος του ΚΚΕ Εσωτερικού.
Στη τελευταία συνέντευξή του, που δημοσιεύτηκε στην "Αυγή", όταν τον ρωτήσαμε αν μετά τα όσα πέρασε στη ζωή του και γνωρίζοντας το πώς εξελίχθηκαν τα πράγματα θα ακολουθούσε τον ίδιο δρόμο, απάντησε με σιγουριά "Εάν μεταφερθώ νοερά σε εκείνη την εποχή και ίσχυαν οι ίδιες πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες, θα το έκανα πάλι. Δεν μετανιώνω για την πορεία που ακολούθησα". "Δηλαδή δεν υπήρξε στιγμή που να αναρωτηθείς αν άξιζαν τον κόπο τόσες προσωπικές θυσίες;" επιμείναμε και ο Πάνος πάλι κοφτά και σταθερά είπε "όχι", δηλώνοντας με χιούμορ ότι παρέμενε "αμετανόητος και αδιόρθωτος...". Δήλωνε έτοιμος να ξαναζήσει διώξεις και εξορίες, ίντριγκες και διασυρμούς. Το όραμα για τον σοσιαλισμό, τη δημοκρατία και την κοινωνική δικαιοσύνη και η απέχθεια σε δογματισμούς και ολοκληρωτισμούς (σ.σ.: δεξιούς και αριστερούς) ήταν αυτά που τον καθοδηγούσαν στη ζωή του. Επίσης, ποτέ δεν ξεχώρισε την πολιτική από το συναίσθημα. Για το αν ήταν αναπόφευκτη η διάσπαση του ’68, "Διάσπαση γίνεται όταν υπάρχει κάποιο ρήγμα, το οποίο στη συνέχεια βαθαίνει. Υπήρξε ένα τέτοιο ρήγμα εκείνη την περίοδο" είπε, ενώ για το αν αυτό το ρήγμα ήταν βαθιά ιδεολογικό, απάντησε πως ήταν "ιδεολογικό, πολιτικό, συναισθηματικό, ό,τι θέλεις". Για τον ίδιο και τότε μέτρησαν οι άνθρωποι, οι σύντροφοι και οι συμπεριφορές...
