Του Τάσου Τρίκκα
Οι διαπραγματεύσεις για το Κυπριακό στο Κραν Μοντανά ανακίνησαν όλο το φάσμα της εξωτερικής πολιτικής. Στη διαχείρισή της η κυβέρνηση δεν βρέθηκε στο απυρόβλητο όπως υποστηρίχθηκε. Οι τόνοι όμως της κριτικής της αντιπολίτευσης, μείζονος και ελάσσονος, ήταν σαφώς χαμηλότεροι απ' ό,τι συνήθως. Θα έλεγε κανείς ότι η αντιπολίτευση αποφάσισε να αφήσει έξω το ''εθνικό ζήτημα'' από την πολωτική, οξύτατη πολεμική αντιπαράθεσή της με την κυβέρνηση - προμήνυμα ίσως μιας ηπιότερης στάσης της προς το καλό του τόπου;
Ελλείψει σοβαρών ενδείξεων υπέρ της άποψης αυτής, το επόμενο βήμα στην αναζήτηση ερμηνείας θα ήταν η προσπάθεια ανακάλυψης βαθύτερων αιτιών της πολιτικής τής μείζονος αντιπολίτευσης. Πολιτικής που θα μπορούσε να θεωρηθεί ιστορικό παράδοξο. Πράγματι, καρφίτσα δεν μπορεί να πέσει κάτω στο έδαφος του Μαξίμου χωρίς να προκαλέσει ορυμαγδό καταγγελιών και επικρίσεων από την άλλη πλευρά.
Δεν μένουν λοιπόν παρά οι γνωστές μέθοδοι στις οποίες έχει επίδοση η Αριστερά -παλιά και νεότερη- που αρέσκεται στην επίλυση γρίφων: Εν αρχή ην η συνωμοσιολογία - μάλλον απρόσφορη στη συγκεκριμένη περίπτωση. Ακολουθεί το προσφιλές πεδίο της ιδεολογίας. Ίσως εκεί πρέπει να αναζητηθεί η ερμηνεία: Στην οπορτουνιστική συναίνεση των δύο πλευρών - ή τουλάχιστον ενός ισχυρού δικομματικού λόμπι, που ''τα βρίσκει'' στα ζητήματα της εξωτερικής πολιτικής στη βάση μιας κοινής εθνικιστικής ''πλατφόρμας''.
Δύο έννοιες που είναι κατεξοχήν φορτισμένες με αρνητικό περιεχόμενο στην περίοδο που διανύουμε. Έννοιες που συμπυκνώνουν στον δημόσιο λόγο, όταν και όπου χρησιμοποιούνται -και η χρησιμοποίηση γίνεται συνήθως με όρους σκληρής σύγκρουσης- όλα τα δεινά: ο λαϊκισμός και ο εθνικισμός. Ο πρώτος δεν αφορά το σημείωμα τούτο. Αρκεί εδώ η επισήμανση ότι προσφέρεται για την απόρριψη των λαϊκών διεκδικήσεων με τη συλλήβδην απαξίωσή τους.
Ο εθνικισμός διαπερνά τον ιστορικό μας ιστό ως πατριωτική ιδεολογία. Η ''Μεγάλη Ιδέα'', που σφράγισε αρχικά τη μορφολογία του, αποτελεί μία από τις εκδοχές του, σύμφυτη με την ανερχόμενη ελληνική επιχειρηματική τάξη και τις εδαφικές βλέψεις της. Αλλά η γενική αναγόρευση της υπεράσπισης της εδαφικής υπόστασης σε ''μύθο'' του εθνικισμού, που πρέπει να εξαλειφθεί, σε ''ταμπού'', κλίνει προς το άλλο άκρο: Στις ιδέες του μεταμοντερνισμού και του τέλους των μεγάλων αφηγήσεων. Αλλά ο εθνικισμός/πατριωτισμός παραμένει στόχος.
Δεν είναι παντού και πάντοτε ίδιος ο εθνικισμός. Στο Γ’ Ράιχ και στη Νορβηγία, λόγου χάρη, διαφορετικά στοιχεία της κυρίαρχης καπιταλιστικής ιδεολογίας επενδύθηκαν στον εθνικισμό, που διέφερε εξάλλου σε κάθε χώρα με βάση πολλές παραμέτρους, όπως η στρατιωτική και οικονομική ισχύς, οι παραδόσεις, η επίδραση στον διεθνή περίγυρο.
Στο εσωτερικό, ο ρόλος του εθνικισμού στη διαμόρφωση της γενικής και της εξωτερικής πολιτικής της χώρας καθορίζεται από τις ποικίλες παραμέτρους που προσδίδουν σ' αυτόν βαρύτητα και ιδιαιτερότητα. Ο ελληνικός εθνικισμός π.χ., χαμηλού εξ αντικειμένου επιπέδου, δεν διαθέτει εξ αυτού του λόγου τη βαρύτητα για τη διαμόρφωση της εξωτερικής πολιτικής της χώρας, είναι συμπληρωματικό στοιχείο. Εθνικισμός και πατριωτισμός είναι όροι που χρησιμοποιήθηκαν εναλλάξ κατά κόρον, με πολλαπλή νοηματοδότηση και ποικίλες συμπαραδηλώσεις.
Η έννοια του πατριωτισμού έχει αμφίσημο περιεχόμενο. Κινείται ανάμεσα σε δύο πόλους: Την εσωστρέφεια, την εχθρότητα προς τη διαφορετικότητα, το μίσος προς τους αλλοδαπούς, τον επεκτατισμό (καλυπτόμενο ως αλυτρωτισμό). Ο άλλος πόλος παραπέμπει σε σχέσεις καλής γειτονίας, σε παραδόσεις αρμονικής συμβίωσης, σε ένα πλέγμα ανθεκτικό στην πάροδο του χρόνου, αξιών διαχρονικών, αναπαράσταση του λαϊκού φαντασιακού με πρόσβαση στην επικαιρότητα. Γύρω από το δεύτερο αυτό σκέλος κατά τον Ρουντ, μαρξιστή ιστορικό συνεργάτη του Χόμπσμπαουμ, διαμορφώνεται η λαϊκή ιδεολογία, μόρφωμα του εποικοδομήματος ευρύτερο από την ταξική συνείδηση, στο οποίο περιλαμβάνονται τα ενδιάμεσα στρώματα. Η λαϊκή ιδεολογία αντιπαρατίθεται και συγκρούεται με την αστική ιδεολογία. Το αξιακό φορτίο της Αριστεράς τη διαποτίζει.
Ετερογενές, σε μεγάλο βαθμό, συμπίλημα αξιών και ιδεών, ανάμεσα στις οποίες εξέχουσα θέση κατέχουν η πατρίδα και ο πατριωτισμός, η λαϊκή ιδεολογία γίνεται η αιχμή του δόρατος στον αγώνα των υποτελών τάξεων για την κατάκτηση της αντιηγεμονίας. Και ιδιαίτερος στόχος, αντιστρόφως, των αντιπάλων της. Ο Δημήτρης Γληνός συνέγραψε με το φυλλάδιο ''Τι είναι και τι θέλει το ΕΑΜ'' υποδειγματική επιτομή της ελληνικής λαϊκής ιδεολογίας στα χρόνια της κατοχής. Ο πατριωτισμός είναι πολύτιμο στοιχείο της κοινωνικής μας αρματωσιάς και κακώς, κάκιστα βάλλεται στο όνομα της ''αριστεροφάνειας''.
Για να επανέλθουμε στο εθνικό στοιχείο, οφείλουμε να επισημάνουμε ότι η συγκρότηση του νεοελληνικού κράτους στις συνθήκες της αποδόμησης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και σε πλαίσιο έντονων ανταγωνισμών με άλλες βαλκανικές εθνότητες εξέθρεψε και συντήρησε το σύνδρομο μιας απειλής κατά της εδαφικής μας ακεραιότητας. Ανάλογα συμμετρικά σύνδρομα ανασφάλειας αναπτύχθηκαν και στις γειτονικές χώρες. Το σύνδρομο αυτό γίνεται μόνιμο στοιχείο της εθνικής ζωής. Οι περιοδικές επιβουλές κατά της χώρας μας εντείνουν την ανασφάλεια.
Στις συνθήκες του νεοφιλελεύθερου χρηματοπιστωτικού καπιταλισμού πραγματοποιείται πιο επιθετική συσσώρευση του κεφαλαίου, που αποβλέπει στην υπέρβαση της κρίσης με την απαξίωση της μισθωτής εργασίας, την υφαρπαγή των κοινωνικών κεκτημένων, τη ραγδαία αύξηση όλων των ανισοτήτων. Η γεωπολιτική επιστρέφει ύστερα από τη μακρά επικράτηση του διπολισμού. Ο διπολισμός των υπερδυνάμεων, όπου οι εξελίξεις της διεθνούς ζωής ορίζονται από το μπρα ντε φερ των δύο μονομάχων, άφηνε περιθώρια κάποιας αυτονομίας για τους ''μικρούς''. Το τέλος του διπολισμού καταργεί τα περιθώρια αυτά, επικρατεί ένα είδος γεωπολιτικού αυτοματισμού, συμπληρωματικού εκείνου των μηχανισμών του χρηματοπιστωτικού κεφαλαίου και της παγκοσμιοποιημένης αγοράς. Οι νέες συνθήκες απαιτούν ισχυρότερη θωράκιση έναντι των εντεινόμενων παλιών και νέων κινδύνων. Ο πατριωτισμός είναι πολύτιμο στήριγμα.
Αντίσταση και πάλη λοιπόν και ''τότε'' και τώρα. Αλλά και νηφάλια στάση για την αποφυγή των πραγματολογικών λαθών που οδηγούν σε αδιέξοδα. Δεν είναι πάντα οι καπνοί των φανατισμών που τα προκαλούν. Είναι και η απομάκρυνση από τον ορθό λόγο που οδήγησε τη Λευκωσία και την Αθήνα να θέτουν στις πρόσφατες διαπραγματεύσεις δύο μαξιμαλιστικούς όρους, την άμεση αποχώρηση όλων των στρατευμάτων και την κατάργηση κάθε διεθνούς εγγύησης. Με συναίνεση ή χωρίς, εθνικισμός ή έλλειψη κοινού νου;
