Μια σύντομη αναδρομή στην ιστορία του γλωσσικού μας προβλήματος δεν θα έβλαπτε, ακόμη και σήμερα που το έχουμε λύσει «διά νόμου». Όταν ο Αδαμάντιος Κοραής εισηγήθηκε και επέβαλε την καθαρεύουσα, επέλεξε μια μέση οδό έχοντας απέναντί του τον ισχυρό όμιλο των σοφολογιότατων και καθαρολόγων, που εργάζονταν πυρετωδώς για να επιβάλουν ως επίσημη γλώσσα του νεοσύστατου ελληνικού κράτους... την Αττική διάλεκτο. Η κοραϊκή καθαρεύουσα χρησίμευσε ως ασπίδα εναντίον τους. Ο ιδιοφυής Κοραής είχε, επίσης, σωστά συλλάβει την αληθινή φύση του γλωσσικού ζητήματος. Γνώριζε την αδυναμία της αναλυτικής λαϊκής λαλιάς, η οποία, στερούμενη των γλωσσικών τύπων του επιρρήματος, του απαρέμφατου και της μετοχής, δεν μπορούσε να συλλάβει σωστά τις αφηρημένες ιδέες, τη σύνθετη θεωρητική σκέψη και τον ευρωπαϊκό επιστημονικό - φιλοσοφικό στοχασμό. Θέλησε, γι’ αυτό, να την «μπολιάσει» με το κατάλληλο γλωσσικό εργαλείο, προσβλέποντας σε μια μελλοντική, όχι μακρινή, συγχώνευση, ώσμωση μέσα στον χρόνο, των δύο ιδιωμάτων.
Οι πολιτικές του απόψεις ήταν συνεπείς με αυτό. Φιλελεύθερος «διαφωτισμένος» αστός, έβλεπε ως ιστορικό μονόδρομο την προσέγγιση του νεοσύστατου ελληνικού κράτους με τη «φωτισμένη» Ευρώπη. Δεν είδε αυτό που διέκριναν άλλοι: τον κίνδυνο να απορροφηθεί το ιδιόμορφο ελληνικό οικουμενικό διαφωτιστικό πρόγραμμα, αν δεν ενεργοποιούσε αμέσως τα παραδοσιακά αντισώματά του από το ομώνυμο, ισχυρότερο, εθνοκεντρικό γαλλικό πρόγραμμα. Κάτι που, δυστυχώς, συνέβη. Χαρακτηριστικά, έγραφε ο φωτισμένος κληρικός Κωνσταντίνος Οικονόμος στον πρόλογο του «Εξηνταβελώνη»: «Τα υφάσματα της Ευρώπης δεν πρέπει να τα ενδυόμεθα όπως μας τα μεταπωλούν, αλλά να τα κόπτομεν και να τα ράπτομεν εις τα ιδικά μας μέτρα».
Η διαμάχη για τη γλώσσα συνεχίστηκε σε σχετικά ηπιότερους τόνους μέχρι τα τέλη του δέκατου ένατου αιώνα, όταν φούντωσε πάλι με απίστευτο φανατισμό ένθεν κακείθεν λαβαίνοντας τη μορφή κοινωνικού - αν όχι εθνικού διχασμού. Πώς και γιατί συνέβη αυτό εκείνη ακριβώς την ιστορική στιγμή; Έχουν γραφτεί πάνω σε αυτό πολλά. Μια ενδιαφέρουσα εκδοχή μάς δίνει το σχεδόν αγνοημένο δοκίμιο του Βιζυηνού για τον Ίψεν, όπου ο συγγραφέας, ανάμεσα σε άλλα, εκθέτει όσα έγιναν τότε γύρω από τη γλώσσα στη Νορβηγία, που μοιάζει να ισχύουν, mutatis mutandis, για την Ελλάδα.
Μια ολόκληρη σειρά από περιφερειακές γεωγραφικά χώρες της Ευρώπης, που κατέκτησαν την ανεξαρτησία τους μέσα στον 19ο αιώνα (όπως η Νορβηγία από τη Δανία και η Ελλάδα από την Οθωμανική Αυτοκρατορία), βίωσαν αμέσως μετά μια σοβαρότατη κρίση ταυτότητας που έφθανε στα όρια του εθνικού διχασμού. Ο Βιζυηνός επικεντρώνει στην περίπτωση της Νορβηγίας. Η νορβηγική κοινωνία, μας εξηγεί, διχάστηκε ανάμεσα σε δύο φανατικές παρατάξεις. Στη μερίδα που ήθελε να διατηρήσει η χώρα τους τις εμπορικές, οικονομικές και πολιτιστικές σχέσεις με την Ευρώπη και σε εκείνη που δεν ήθελε καμία σχέση με τα ευρωπαϊκά πράγματα, ζητώντας την απομόνωση της Νορβηγίας εντός «τειχών», κηρύσσοντας το ιδανικό της απόλυτης αυτάρκειας σε αγαθά, περιλαμβανομένων των πολιτιστικών. Ως πολιτιστικές αξίες της χώρας αναγνώριζαν αποκλειστικά τα δημοτικά τραγούδια της και απέρριπταν συλλήβδην τη λόγια παράδοση. Ο διχασμός περιλάμβανε και τη γλώσσα. «Επίσημη» γλώσσα έως τότε ήταν μια μορφή καθαρεύουσας, κοντά στα δανέζικα. Στους αντίποδες βρισκόταν η λαϊκή, κοινή «δημοτική». Οι θιασώτες της «δημοτικής» κατηγορούσαν ως προδότες όσους υποστήριζαν την «επίσημη». Οι οπαδοί της επίσημης αντέτασσαν ακριβώς αυτό που διείδε ο Κοραής στην ελληνική περίπτωση, ότι η λαϊκή γλώσσα είναι ανέτοιμη να προσλάβει τις αφηρημένες έννοιες και τη θεωρητική σκέψη της ευρωπαϊκής επιστήμης και φιλοσοφίας. Σχολιάζοντας ο Βιζυηνός παρατηρεί ότι ο Ίψεν έκλεισε το χάσμα λειτουργώντας ως ιδανικός γλωσσοπλάστης και ότι «μακάρι να βρισκόταν και στην Ελλάδα ένας τέτοιος δυνατός ποιητής, να λύσει οριστικά το ανάλογο πρόβλημα».
Ωστόσο το ενδιαφέρον του άρθρου του Βιζυηνού βρίσκεται αλλού. Μας πληροφορεί ότι η κοινωνική σύνθεση των οπαδών της μιας και της άλλης παράταξης ήταν μεικτή. Ένα μεγάλο μέρος της «προοδευτικής» μερίδας της κοινωνίας, αυτοί που ήθελαν τις σχέσεις με την Ευρώπη, αστοί διανοούμενοι, επιστήμονες, έμποροι, υποστήριζαν την «επίσημη» γλώσσα. Ο κύριος όγκος όσων στήριζαν τη «λαϊκή» γλώσσα ήσαν συντηρητικοί, μεγαλογαιοκτήμονες, εισοδηματίες ή μικροϊδιοκτήτες που δεν επιθυμούσαν το άνοιγμα στην Ευρώπη. Συμμάχησαν μεταξύ τους ευκαιριακά για να στερήσουν από τους άλλους το γλωσσικό εργαλείο επαφής με τα ευρωπαϊκά πράγματα.
Αυτά γράφει ο Βιζυηνός, αφήνοντας να εννοηθεί ότι και στην Ελλάδα με παράλληλο τρόπο εξελισσόταν το γλωσσικό ζήτημα. Υποψιαζόμενος ότι πίσω από πολλά συντηρητικά μεγαλοστελέχη του κινήματος της δημοτικής κρυβόταν η λυσσασμένη αντίδρασή τους στο άνοιγμα του Τρικούπη στην Ευρώπη.
Να σκεφτούμε ότι στην Ελλάδα ανάμεσα στους φανατικότερους υπέρμαχους της δημοτικής υπήρξαν εξέχουσες προσωπικότητες του συντηρητικού χώρου. Μόνο το όνομα του υπερσυντηρητικού στα κοινωνικά και πολιτικά Γιάννη Ψυχάρη αρκεί.
Το γλωσσικό πρόβλημα μοιάζει να πολιτικοποιήθηκε κάθετα λίγο αργότερα. Αυτό συνέβη όταν ο αστός εκδότης του περιοδικού «Νουμάς», οργάνου των δημοτικιστών, Δημήτρης Ταγκόπουλος, πολιτικά επαμφοτερίζων έως τότε, προσχώρησε στο σοσιαλιστικό (μετέπειτα κομμουνιστικό) κόμμα παίρνοντας μαζί του «προίκα» το μονοπώλιο του δημοτικισμού. Μέχρι τότε ο «Ριζοσπάστης», αν δεν κάνω λάθος, γραφόταν στην καθαρεύουσα.
