Live τώρα    
22°C Αθήνα
ΑΘΗΝΑ
Ελαφρές νεφώσεις
22 °C
20.2°C23.8°C
3 BF 42%
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ
Αίθριος καιρός
22 °C
19.1°C22.7°C
2 BF 55%
ΠΑΤΡΑ
Αίθριος καιρός
18 °C
18.0°C19.9°C
4 BF 60%
ΗΡΑΚΛΕΙΟ
Σποραδικές νεφώσεις
20 °C
18.8°C20.8°C
5 BF 45%
ΛΑΡΙΣΑ
Αίθριος καιρός
23 °C
22.9°C22.9°C
3 BF 31%
1917-2017: Ένας εορτασμός ενοχλητικός για τη ρωσική εξουσία
  • Μείωση μεγέθους γραμματοσειράς
  • Αύξηση μεγέθους γραμματοσειράς
Εκτύπωση

1917-2017: Ένας εορτασμός ενοχλητικός για τη ρωσική εξουσία

Επιμέλεια: Βασίλης Παπακριβόπουλος

Η εκατονταετηρίδα της επανάστασης του 1917 προκαλεί αμηχανία στις ρωσικές αρχές, που χαίρονται για την παγκόσμια απήχησή της, αποστρέφονται όμως οτιδήποτε έχει σχέση με την ανατροπή της εξουσίας. Οι λιγοστές εορταστικές εκδηλώσεις σχεδιάζονται ώστε να αποτελέσουν ακόμη μία αφορμή για να διακηρυχθεί η σημασία της εθνικής ενότητας ως αντίδοτου στην πάλη των τάξεων. Ωστόσο, τα γεγονότα που θα οργανωθούν στο περιθώριο του επίσημου εορτασμού ενδέχεται να αποδυναμώσουν αυτήν την αφήγηση.

Της Korine Amacher*

Στις 7 Νοεμβρίου 2016, στην 99η επέτειο της Οκτωβριανής Επανάστασης,1 ένας δημοσιογράφος του Ράδιο Σβόμποντα βγήκε στον δρόμο και έκανε την εξής ερώτηση στους Μοσχοβίτες: «Το 1917 θα είχατε υποστηρίξει τους 'Λευκούς' ή τους 'Κόκκινους';». Οι τελευταίοι συγκέντρωσαν κάπως περισσότερες προτιμήσεις, αφήνοντας να διαφανεί ότι στη Ρωσία η απόρριψη των επαναστάσεων δεν αντικατοπτρίζεται αυτομάτως στους Μπολσεβίκους, φορείς ενός προτάγματος για μια νέα κοινωνία. Εδώ και αρκετά χρόνια οι έρευνες της κοινής γνώμης επιβεβαιώνουν την τάση που κατεγράφη από αυτό το -οπωσδήποτε συνοπτικό- ρεπορτάζ.2

Την ίδια ημέρα, περίπου 2.000 νοσταλγοί του κομμουνισμού -νεαροί και λιγότερο νέοι- παρέλαυναν στους δρόμους της Μόσχας με επικεφαλής τον Γενάντι Ζουγκάνοφ, ηγέτη του Κομμουνιστικού Κόμματος της Ρωσικής Ομοσπονδίας, κρατώντας πορτρέτα του Λένιν και του Στάλιν. Δύο ώρες πριν από την παρέλαση, ο Σεργκέι Μιτρόχιν, ηγέτης του φιλελεύθερου κόμματος Γιάμπλοκο, κατέθετε μπροστά στο υπουργείο Άμυνας στεφάνι και αναμνηστική πλάκα προς τιμήν των «υπερασπιστών της δημοκρατίας και της Συντακτικής Συνέλευσης». Αυτοί οι άνθρωποι, εξηγούσε, ήταν ήρωες. Είχαν προβάλει ένοπλη αντίσταση σε «πολιτικούς εγκληματίες» (δηλαδή τους Μπολσεβίκους), οι οποίοι είχαν διαλύσει, από τον Ιανουάριο του 1918, τη Συντακτική Συνέλευση που είχε εκλεγεί στις 25 Νοεμβρίου του 1917 γιατί δεν είχαν εξασφαλίσει την πλειοψηφία των εδρών.3 Οι αρχές της Μόσχας ουδόλως συμμερίζονται τις απόψεις των Ρώσων φιλελεύθερων: πολύ συχνά απαγορεύουν τις οργανωμένες από το Γιάμπλοκο εκδηλώσεις και επιτρέπουν στους κομμουνιστές να παρελαύνουν με τα πορτρέτα του Λένιν και του Στάλιν. Όσο για τον Λένιν, εξακολουθεί να αναπαύεται (παρά τη θέλησή του) στο μαυσωλείο της Κόκκινης Πλατείας, όπου κινδυνεύει να παραμείνει για πολύ ακόμα. Ο φόβος είναι ότι η απομάκρυνσή του ενδέχεται να πυροδοτήσει εντονότερες κριτικές από όσες προκαλεί η διατήρηση της παρούσας κατάστασης.

Τα δύο παραδείγματα αποδεικνύουν πόσο αμφιλεγόμενο γεγονός εξακολουθεί να παραμένει η επανάσταση του 1917 για τη ρωσική κοινωνία και πόσο λεπτή υπόθεση είναι για την εξουσία η διαχείριση της μνήμης της. Αν και επί Πούτιν η εξαιρετικά αντισταλινική στάση της εποχής Γιέλτσιν έδωσε τη θέση της σε μια πιο θετική εικόνα του πρώην ηγέτη, ένας ισχυρός δεσμός ενώνει τις δύο περιόδους: η έντονη αποδοκιμασία των επαναστατικών αναταραχών. Το 1996 η 7η Νοεμβρίου ανακηρύσσεται Ημέρα Ενότητας και Συμφιλίωσης. Το 2004 ο εορτασμός της εξέγερσης της Πετρούπολης χάνει ακόμη και τον επίσημο χαρακτήρα του. Στη συνέχεια, το 2005, καταργείται με την καθιέρωση της Ημέρας Εθνικής Ενότητας στις... 4 Νοεμβρίου. Η ημερομηνία παραπέμπει στο τέλος των ξένων επεμβάσεων -κυρίως πολωνικών και λιθουανικών- στη μοσχοβίτικη Ρωσία το 1612: εορταζόταν μέχρι το 1917 και σηματοδοτούσε το τέλος των «Ταραγμένων Χρόνων» και την άνοδο στον θρόνο της δυναστείας των Ρομανόφ. Η κατάργηση των εορτασμών για την Οκτωβριανή Επανάσταση είναι ενδεικτική της απόπειρας για σβήσιμο του γεγονότος από τον δημόσιο χώρο και την αντικατάστασή του από ένα άλλο, ικανό να συμφιλιώσει την κοινωνία.

Ωστόσο ο εορτασμός της κατάληψης των Χειμερινών Ανακτόρων δεν εξοβελίζεται εντελώς. Εδώ και αρκετά χρόνια οι ρωσικές αρχές οργανώνουν στις 7 Νοεμβρίου στρατιωτική παρέλαση στην Κόκκινη Πλατεία. Όχι για να τιμήσουν την Οκτωβριανή Επανάσταση, αλλά την παρέλαση της 7ης Νοεμβρίου 1941, που πραγματοποιήθηκε όταν τα ναζιστικά στρατεύματα βρίσκονταν προ των πυλών της Μόσχας. Η πλειονότητα των 28.000 ανδρών που παρέλασαν έφυγε αμέσως μετά για το μέτωπο. Έτσι, η σημερινή εξουσία δεν αποφασίζει ούτε να σβήσει τη μνήμη της επανάστασης ούτε να τη γιορτάσει ως επανάσταση. Προσπαθεί να ενοποιήσει πολλά ιστορικά γεγονότα μήπως και κατορθώσει να εξασφαλίσει μεγαλύτερη κοινωνική υποστήριξη.

Για μεγάλο χρονικό διάστημα οι ξένοι παρατηρητές αναρωτιούνταν εάν οι αρχές θα γιόρταζαν τα εκατό χρόνια της επανάστασης και, αν ναι, πώς. Την 4η Νοεμβρίου 2016, με φόντο τη σύγκρουση στην Ουκρανία, ο πρόεδρος Πούτιν και ο πατριάρχης Κύριλλος πραγματοποίησαν κοντά στην Κόκκινη Πλατεία τα αποκαλυπτήρια του γιγάντιου αγάλματος του Βλαδίμηρου, Μεγάλου Πρίγκιπα του Κιέβου, που έδωσε όνομα στη Ρους, την κοιτίδα των Ρώσων, των Ουκρανών και των Λευκορώσων. Το 2013 γιορτάστηκαν μεγαλοπρεπώς τα 400 χρόνια από την άνοδο στον θρόνο της δυναστείας των Ρομανόφ. Το 2012 ο εορτασμός των 200 ετών από τον «πατριωτικό πόλεμο» ενάντια στα στρατεύματα του Ναπολέοντα υπήρξε εντυπωσιακός. Τέλος, κάθε 9η Μαΐου4 τιμάται με μεγαλειώδη τρόπο η συνθηκολόγηση των ναζί. Εδώ και τέσσερα χρόνια σημαδεύεται από την παρέλαση του «συντάγματος των αθανάτων», στην οποία πολλές χιλιάδες άτομα κρατούν τις φωτογραφίες των γονέων τους που συμμετείχαν στον «μεγάλο πατριωτικό πόλεμο».

Το πλήθος των εορτασμών εντάσσεται στη λογική της ενοποίησης και της συγκέντρωσης των εξουσιών του ρωσικού κράτους. Αντίθετα, η Επανάσταση παραπέμπει στην καταστροφή του κράτους, σε μια Ρωσία γονατισμένη και στους ποταμούς αίματος ενός φρικτού εμφυλίου πολέμου υποδαυλισμένου από ξένες δυνάμεις.

Η Οκτωβριανή Επανάσταση αντιπροσωπεύει όλα όσα μισεί το καθεστώς: τη ρήξη με τη σταθερότητα, τις παραδόσεις και την πυγμή του κράτους. Εξάλλου ο πολιτικός λόγος είναι διαποτισμένος από την αντεπαναστατική ρητορική. Το 2007 ο Βλαντισλάβ Σουρκόφ, σύμβουλος του Πούτιν, υπενθύμιζε σε όλους τους «ιδεαλιστές» που συνέχιζαν να ονειρεύονται επανάσταση στη Ρωσία ότι «η δράση ρομαντικών ατόμων οδηγεί συνήθως στην κατάληψη της εξουσίας από τρελούς και τρομοκράτες».5

Ωστόσο είναι αδύνατον να αποσιωπηθεί ένα γεγονός με παγκόσμιες επιπτώσεις. Εξάλλου η λέξη «επανάσταση» βρίσκεται ήδη σε όλα τα χείλη. Το φθινόπωρο του 2017 θα υπάρξουν παντού στον κόσμο αναρίθμητα συνέδρια, συζητήσεις, ντοκιμαντέρ και εκδόσεις γύρω από αυτήν την επέτειο. Η Ρωσία δεν θα μείνει πίσω. Για παράδειγμα το Κρατικό Ινστιτούτο Διεθνών Σχέσεων της Μόσχας, το Ινστιτούτο Παγκόσμιας Ιστορίας της Ακαδημίας Επιστημών και η Ρωσική Ιστορική Εταιρεία οργανώνουν τον Σεπτέμβριο διεθνή διάσκεψη όπου θα συμμετάσχουν πάνω από εκατό ιστορικοί, εκ των οποίων τριάντα από τη Λατινική Αμερική.

Εδώ και αρκετά χρόνια η εξουσία προσπαθεί να δημιουργήσει τη δική της ερμηνεία για την επανάσταση. Τα πρώτα δείγματα χρονολογούνται από το 2007, στα εγχειρίδια Ιστορίας του νέου ομοσπονδιακού σχολικού προγράμματος. Οι επαναστάσεις του Φεβρουαρίου και του Οκτωβρίου, όπως και ο εμφύλιος πόλεμος, παρουσιάζονται σε μια ενότητα με τίτλο «Μεγάλη Ρωσική Επανάσταση», με δηλωμένη την πρόθεση να τοποθετηθεί στο ίδιο επίπεδο με τη «Μεγάλη Γαλλική Επανάσταση». Οι δραματικές πλευρές του εμφυλίου και οι συνέπειές του υπερτονίζονται: η Ρωσία βγήκε από αυτή τη «μεγάλη τραγωδία» ισχυρότερη από πριν, ως ΕΣΣΔ.

Κάτω από αυτό το ερμηνευτικό σχήμα δεν τίθεται θέμα προσδιορισμού των ενόχων ούτε και των αντιτιθέμενων πολιτικών οραμάτων. Εν τέλει, όλοι ήταν έτοιμοι να δώσουν τη ζωή τους για τη Ρωσία, για την αυτοκρατορική οι «Λευκοί», για τη σοβιετική οι «Κόκκινοι». Συνεπώς, και οι μεν και οι δε δικαιούνται τον σεβασμό.6

Η έκφραση «Μεγάλη Ρωσική Επανάσταση» εμφανίστηκε ακόμα και σε επιστημονικούς χώρους.7 Επιτρέπει να υπογραμμιστεί η σημασία αυτού του γεγονότος για τη χώρα και για ολόκληρο τον κόσμο. Επιτρέπει επίσης την ενσωμάτωση της Οκτωβριανής Επανάστασης σε μια ευρύτερη διαδικασία: αυτό προσπαθούν να αποδείξουν οι ιστορικοί μετά την εξαφάνιση του σοβιετικού «μύθου» του Οκτωβρίου, που είχε επιβάλει ένα πέπλο σιωπής στη λεγόμενη «αστική» επανάσταση του Φεβρουαρίου.

Η πραγματική έναρξη των εορτασμών άρχισε τον Δεκέμβριο του 2016, όταν ο Πούτιν κάλεσε με κάθε επισημότητα τη Ρωσική Ιστορική Εταιρεία να συγκροτήσει μια οργανωτική επιτροπή. Όπως εξήγησε, η εκατονταετηρίδα «θα αποτελέσει μια λαμπρή ευκαιρία για να σκύψουμε ακόμα μία φορά πάνω από τα αίτια και τη φύση της επανάστασης στη Ρωσία. Όχι μόνο για τους ιστορικούς και τους ειδικούς. Η ρωσική κοινωνία χρειάζεται μια ανάλυση σε βάθος, αντικειμενική και έντιμη, για όλα αυτά τα γεγονότα. Είναι η κοινή μας Ιστορία και οφείλουμε να την αντιμετωπίσουμε με σεβασμό».8 Όπως επανέλαβε ο Σεργκέι Ναρίσκιν, πρόεδρος της Δούμας κατά την περίοδο 2011-2016, αλλά και επικεφαλής της Ρωσικής Ιστορικής Εταιρείας, η επέτειος «δεν θα πρέπει να χρησιμοποιηθεί για τη διοργάνωση πανηγυρισμών: δεν θα πρέπει να εορταστεί». Το ζητούμενο είναι κυρίως «να προβληματιστούμε για τα γεγονότα που συνέβησαν πριν από εκατό χρόνια και να διδαχθούμε», ενώ τα κυριότερα διδάγματα είναι «η αξία της ενότητας και της αλληλεγγύης των πολιτών, η ικανότητα της κοινωνίας να καταλήγει σε συμβιβασμούς στις δυσκολότερες καμπές της Ιστορίας της, προκειμένου να αποφεύγεται η ριζική ρήξη με τη μορφή του εμφυλίου πολέμου».9

Συνεπώς το ζητούμενο για τις αρχές είναι τα «διδάγματα» της επανάστασης. Ωστόσο, όπως αποδεικνύεται από τον κατάλογο των εκδηλώσεων -εκθέσεις, εκδόσεις, διαλέξεις, ερευνητικά προγράμματα, ταινίες- που εγκρίθηκαν από την οργανωτική επιτροπή της εκατονταετηρίδας,10 στις οποίες θα πρέπει να προσθέσουμε όλες τις εκδηλώσεις που θα διεξαχθούν εκτός επίσημου πλαισίου, είναι μάλλον απίθανο να προκύψει ομοφωνία. Οι ιστορικοί επιθυμούν να ακουστεί η άποψή τους, αντίθετη με κάθε απόπειρα αποπροσανατολισμού. Ο κόσμος της επιστήμης, της πολιτικής και του πολιτισμού θα σταθεί αντιμέτωπος με την επίσημη άποψη. Αυτό είχε ήδη συμβεί το 2007 και το 2009, όταν η εξουσία είχε επιχειρήσει να επιβάλει μια θετική εικόνα για τον σταλινισμό δίνοντας έμφαση στον ταχύρρυθμο εκσυγχρονισμό της χώρας, που επέτρεψε στην ΕΣΣΔ να υπερισχύσει στον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Το πλήθος των εκδόσεων σχετικά με την ιστορία του σταλινισμού εμπόδισε την επιτυχία του εγχειρήματος.11

Αυτή τη φορά πολλοί ιστορικοί υπενθυμίζουν εκείνο που συνήθως αποκρύπτεται από τη ρητορική των κομμάτων και τις εκκλήσεις για συσπείρωση της κοινωνίας γύρω από μια ισχυρή εξουσία: η κατάρρευση του τσαρικού καθεστώτος τον Φεβρουάριο του 1917 και κατόπιν η κατάληψη της εξουσίας από τους Μπολσεβίκους τον Οκτώβριο κατέστησαν δυνατές επειδή η συντριπτική πλειονότητα του πληθυσμού της Ρωσικής Αυτοκρατορίας διψούσε για αλλαγή και δεν ανεχόταν πλέον ένα πολιτικό και κοινωνικό σύστημα στηριγμένο σε βαθύτατες ανισότητες. Εξάλλου, στις 7 Νοεμβρίου 2016, σχεδόν εκατό χρόνια αργότερα, οι Μοσχοβίτες που απαντούσαν στο ρεπορτάζ έδειχναν να γνωρίζουν καλά ότι το να είσαι «Λευκός» ή «Κόκκινος» δεν αντιπροσώπευε πλέον το ίδιο πράγμα. Μια κομψή κυρία με γούνινο παλτό απάντησε ότι, καθώς το 1917 η οικογένειά της ήταν εξαθλιωμένη, θα υποστήριζε τους μπολσεβίκους, για να προσθέσει στη συνέχεια χαμογελώντας πλατιά: «Σήμερα, φυσικά, θα ήμουν με τους 'Λευκούς'».

1 Η επανάσταση των Μπολσεβίκων πραγματοποιήθηκε τη νύχτα της 7ης Νοεμβρίου 1917 σύμφωνα με το γρηγοριανό ημερολόγιο: αντιστοιχεί στις 25 Οκτωβρίου σύμφωνα με το ιουλιανό ημερολόγιο που χρησιμοποιούνταν στη Ρωσία μέχρι τον Φεβρουάριο του 1918.

1 «Η Οκτωβριανή Επανάσταση: αιτίες και αποτελέσματα» (στα ρωσικά), Κέντρο Αναλύσεων Λεβάντα, 2 Νοεμβρίου 2011 (www.levada.ru).

3 «Το τίμημα και τα μαθήματα του Οκτωβρίου 1917», εκπομπή «Ο άνθρωπος μπροστά στο γεγονός», Ράδιο Σβόμποντα, 7 Νοεμβρίου 2016 (www.svoboda.org).

4 Η στρατιωτική παράδοση του Γ' Ράιχ υπογράφτηκε στις 8 Μαΐου 1945, στις 23.01 ώρα Βερολίνου, που αντιστοιχεί στη 01.01 ώρα Μόσχας της 9ης Μαΐου 1945.

5 «Ρουσίσκαγια Γκαζέτα», 15 Μαρτίου 2007.

6 Βλ. «Révolutions et révolutionnaires en Russie. Entre rejet et obsession», «Revue d’études comparatives Est-Ouest», τ. 45, Νο 2, Παρίσι, 2014.

7 Αλεξάντρ Σουμπίν, «Η Μεγάλη Ρωσική Επανάσταση: από τον Φεβρουάριο έως τον Οκτώβριο του 1917», Rodina Media, Μόσχα, 2014 (στα ρωσικά).

8 Ειδησεογραφικό πρακτορείο RIA Novosti, 1η Δεκεμβρίου 2016.

9 Ειδησεογραφικό πρακτορείο RIA Novosti, 27 Δεκεμβρίου 2016.

10 Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα της Ρωσικής Ιστορικής Εταιρείας, http://ruhistory:org

11 Για παράδειγμα η σημαντική συλλογή «Ιστορία του σταλινισμού» των εκδόσεων Rosspen περιλαμβάνει σήμερα μια εκατοντάδα τόμους.

* Η Korine Amacher είναι αναπληρώτρια καθηγήτρια ιστορίας της Ρωσίας και της ΕΣΣΔ στο Πανεπιστήμιο της Γενεύης

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

ΓΝΩΜΕΣ

ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ

EDITORIAL

ΑΝΑΛΥΣΗ

SOCIAL