Με αφορμή τις πρόσφατες γαλλικές εκλογές, αλλά και εκλογές άλλων ευρωπαϊκών χωρών ή άλλα αναδυόμενα φαινόμενα στο ευρωπαϊκό πολιτικό σκηνικό (π.χ. ενίσχυση των ευρωσκεπτικιστικών τάσεων και ακροδεξιών κομμάτων, τάση εθνικής περιχαράκωσης ορισμένων πολιτικών ηγεσιών, σύγκρουση Βορρά και υπερχρεωμένου Νότου, το ότι κέρδισε ο Μακρόν έναντι της Λεπέν είναι το λιγότερο...), πολλοί Ευρωπαίοι πολίτες είναι εύλογο ν’ αναρωτιούνται προς τα πού πάει η Ευρώπη. Quo Vadis?
Όταν ο Ανδρέας Παπανδρέου απομάκρυνε τον Κώστα Σημίτη από το Εκτελεστικό Γραφείο στις αρχές της δεκαετίας του 1980, επειδή τόλμησε να πει «Ναι στην Ευρώπη των λαών», όταν ο προηγούμενος επέμενε στο γνωστό μαξιμαλιστικό σύνθημα «ΕΟΚ και ΝΑΤΟ το ίδιο συνδικάτο», ουσιαστικά θυσιαζόταν μια σωστή θέση σε σχέση με την ευρωπαϊκή προοπτική στο όνομα μιας καιροσκοπικής μαξιμαλιστικής συνθηματολογίας. Η θέση αυτή (η Ευρώπη των λαών) παραμένει σωστή μέχρι σήμερα, ενώ οι πολιτικές ηγεσίες της χώρας πήραν σκληρό μάθημα για το πού οδηγούν μαξιμαλιστικές συνθηματολογίες, όταν δεν συνοδεύονται από ανάλογο συσχετισμό δύναμης και τις απαιτούμενες οργανωτικές και παραγωγικές δομές του κράτους και της κοινωνίας.
Για να υπάρξει, όμως, η Ευρώπη των λαών, απαιτούνται προϋποθέσεις, όπως και ακριβής κατανόηση του νοηματικού της περιεχομένου. Οπωσδήποτε τέτοια Ευρώπη δεν είναι εκείνη των τεχνοκρατών των Βρυξελλών, των τραπεζιτών, του μεγάλου κεφαλαίου και των ποικίλων επιτελείων τους ή εντολοδόχων πολιτικών που ουσιαστικά καλούνται να υπηρετήσουν, «καμουφλαρισμένοι» έστω, πρωτίστως τα συμφέροντα των προηγουμένων. Οπωσδήποτε τέτοια Ευρώπη δεν είναι εκείνη της αυστηρής λιτότητας (με βάση τη «λογική των αριθμών») και των συνταγών του ΔΝΤ. Όπως δεν είναι και εκείνη της ξενοφοβίας, του ρατσισμού, του μίσους, της απόρριψης «του άλλου πολιτισμού», των ακραίων φονταμενταλιστικών αντιδράσεων, του «κλεισίματος των συνόρων της σκέψης μας και της καρδιάς μας».
Οι λαοί της Ευρώπης επιθυμούν οικονομική και πολιτική ενοποίηση όχι για να κερδίζουν περισσότερα οι τραπεζίτες και οι κεφαλαιοκράτες και να επωφελούνται τεχνοκράτες, αλλά για να μπορέσουν ν’ αδελφοποιηθούν μέσα από την πολιτισμική τους ποικιλομορφία και μέσα από μία αποτελεσματική κοινωνική πολιτική που θα εξασφαλίζει μία αξιοσέβαστη ζωή. Οικονομική πειθαρχία όλα τα κράτη και όλοι οι λαοί πρέπει να έχουν, αλλά μέσα από πολιτικές σύγκλισης οι ισχυρότεροι πρέπει να συμπαρίστανται ειλικρινά στους πιο αδύναμους και όχι να τείνουν να τους «καταστήσουν αποικίες χρέους», κατανοώντας ακριβώς αυτά τα ειδικά χαρακτηριστικά του χρηματοοικονομικού σταδίου της εξέλιξης του παγκόσμιου καπιταλισμού, σε σχέση πάντα με τα ιστορικά δεδομένα της διαμόρφωσης της συνολικής δομής του.
Ύστερα, πολιτισμικά, δεν πρέπει να επιδιώκεται μια ρηχή ομοιομορφία στο όνομα κοινών χρησιμοθηρικών παραδοχών της αγοράς. Το πανευρωπαϊκό δεν αίρει τα επιμέρους εθνικά ή εθνοτικά χαρακτηριστικά ορισμένων πολιτισμών που μπορούν να συνυπάρχουν, χωρίς να θέλουν βέβαια να «ηγεμονεύσουν» έναντι του «άλλου», στο όνομα μιας «δήθεν ανωτερότητας». Η αγάπη «της πατρίδας μου και του πολιτισμού της» πρέπει να με κάνει να κατανοήσω και την αγάπη των «άλλων» προς τη δική τους και τον πολιτισμό της! Το στήσιμο «δομών ηγεμονίας» δεν βοηθά στην πανευρωπαϊκή συνείδηση κι αδελφοποίηση, ακόμη κι αν νομισματικά κάποια κέντρα δύναμης έχουν αποκτήσει πλεονέκτημα. Αργά ή γρήγορα θα υπάρξουν διασπαστικές αντιδράσεις και απομακρύνσεις. (Η περίπτωση της Γερμανίας τι μας λέει;).
Η αναφορά στις αρχές της συμμετοχικής δημοκρατίας, της ελευθερίας, της δικαιοσύνης, της αποδοχής του «διαφορετικού» είναι αρκετή για ένα ορθό αξιακό πλαίσιο μιας Ευρώπης των λαών, που πραγματικά συμ-βαδίζουν και δεν είναι αφημένοι σε ανεξέλεγκτες διασπαστικές τάσεις, αν φυσικά μας ενδιαφέρει σοβαρά το «σημαινόμενο» των λέξεων και όχι απλώς το «σημαίνον» για επικοινωνιακούς λόγους. Όπως επίσης η προτεραιότητα του κοινωνικού κράτους έναντι των ειδικών συμφερόντων μιας πλουτοκρατικής τάξης είναι sine qua non για μία κοινωνία που δεν θα «γεννάει εκρήξεις», αλλά θα περιλαμβάνει σκεπτόμενους πολίτες που θα μπορούν πραγματικά να συμμετέχουν στη λήψη αποφάσεων, απολαμβάνοντας σταθεροποιητική κοινωνική και οικονομική δημοκρατία.
Ωστόσο, το βασανιστικό ερώτημα παραμένει και επικρέμαται: Όντως προχωράμε προς τις παραπάνω κατευθύνσεις;
* Ο Φίλιππος Νικολόπουλος είναι πρ. επίκ. καθηγητής Κοινωνιολογίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης
