Δώδεκα χρόνια πριν, τα δημοψηφίσματα για το ευρωσύνταγμα σε Γαλλία και Ολλανδία κατέγραφαν μια εμφανή έλλειψη εμπιστοσύνης των Ευρωπαίων στην περιλάλητη «ευρωπαϊκή ολοκλήρωση». Η οικονομική κρίση οδήγησε σε σαφέστερο διαχωρισμό του πλούσιου Βορρά από τον φτωχό Νότο και στην επίσημη πλέον θέση για «Ευρώπη πολλαπλών ταχυτήτων». Το προσφυγικό ήρθε να θολώσει ακόμη περισσότερο τα νερά. Ορισμένοι Ευρωπαίοι φαίνεται να «οχυρώνονται» απέναντι στους «εισβολείς» υπερασπιζόμενοι τον κοινό -αίφνης- πολιτισμό τους. Άλλοι, απροσχημάτιστα εχθρικοί με τους επήλυδες, ορθώνουν τείχη δομούμενα στον ευρωσκεπτικισμό και στην ακροδεξιά ρητορική.
Αν κάτι κατέδειξε το προσφυγικό ζήτημα, είναι η ευρωπαϊκή κρίση ταυτότητας. Η μόνη ίσως «συγκολλητική ουσία» ανάμεσα σε μεγάλη μερίδα των Ευρωπαίων σήμερα είναι η διστακτικότητά τους, στην καλύτερη περίπτωση, απέναντι στους πρόσφυγες.
Κι αυτούς όμως δεν τους γνωρίζουμε καλά και γι' αυτό τους αντιμετωπίζουμε στερεοτυπικά. Δεν αναφέρομαι τόσο στη συντηρητική άποψη, που σκιαγραφεί τον πρόσφυγα ως απειλητικό μίασμα· αυτή πρέπει να τη μάχεται ανοιχτά κάθε σκεπτόμενος άνθρωπος. Εννοώ άλλες αφελείς αντιλήψεις.
Μία από αυτές θέλει τους πρόσφυγες ενιαίο σώμα ανθρώπων με απαράλλαχτα χαρακτηριστικά. Δεν είναι όμως όλοι οι πρόσφυγες καλοί ή κακοί, αδέρφια μας ή εχθροί μας, άγγελοι ή διάβολοι. Αυτό βεβαίως δεν σημαίνει ότι κακώς επιδεικνύουμε αλληλεγγύη απέναντί τους ή ότι πρέπει να την επιδεικνύουμε à la carte. Η αλληλεγγύη είναι χρέος μας ανεξάρτητα από το ηθικό ποιόν των αποδεκτών της. Είναι ξεκάθαρο όμως ότι οι πρόσφυγες είναι ένα ετερογενές μείγμα ανθρώπων, με ό,τι αυτό μπορεί να σημαίνει.
Σύμφωνα με μια άλλη άποψη, οι κυριότεροι ανασταλτικοί παράγοντες στην ενσωμάτωση των προσφύγων στη Γηραιά Ήπειρο είναι τα κλειστά σύνορα και οι ρατσιστικές πολιτικές. Δεν είναι, ωστόσο, βέβαιο αν οι πρόσφυγες στην πλειονότητά τους επιδιώκουν την εγκόλπωσή τους στο ευρωπαϊκό γίγνεσθαι. Πολλοί από αυτούς βλέπουν -όχι απολύτως άδικα- στη Δύση τον οικονομικό δυνάστη που οδήγησε τις χώρες τους στον μαρασμό και επιπλέον όπλισε και εκπαίδευσε ακραίες μορφές αντίδρασης, όπως η Αλ Κάιντα και ο ISIS. Κάποιοι άλλοι, έχοντας ταυτίσει την Ευρώπη με τη γη του σεβασμού των ανθρώπινων δικαιωμάτων, αντιμετώπισαν με την άφιξή τους την ανομία, τη βαρβαρότητα της λαθροδιακίνησης, την πλήρη συχνά απανθρωποποίησή τους και γενικότερα την απροθυμία των ευρωπαϊκών θεσμών να προασπίσουν έστω και τα θεμελιώδη δικαιώματά τους. Άραγε εμείς, αν βρισκόμασταν στη θέση τους, πόσο ζήλο θα επιδεικνύαμε να ενσωματωθούμε;
Επιπλέον, η κουλτούρα των προσφύγων, το πολιτιστικό τους υπόβαθρο, που καθορίζεται ώς έναν βαθμό από τις θρησκευτικές τους πεποιθήσεις, θα διευκόλυνε την ενσωμάτωση; Παρ’ όλη τη βαρύτητά του, το ερώτημα αυτό αποτελεί ταμπού για την Αριστερά. Ας αναρωτηθούμε, η ομοφυλοφιλία θα ήταν ανεκτή από την πλειονότητα των προσφύγων; Τι είναι γι' αυτούς το κίνημα των γκέι; Η αντίδραση μιας καταπιεσμένης μειονότητας ή μια προσπάθεια της καπιταλιστικής Δύσης να αλλοτριώσει τις πατροπαράδοτες συνήθειές τους μέσω της παγκοσμιοποίησης; Έτσι θεωρούμενος, ο αγώνας ενάντια στους ομοφυλόφιλους καθίσταται δυνητικά αντιαποικιοκρατική πάλη. Η γυναικεία χειραφέτηση -εξίσου κομβικό ζήτημα- θα μπορούσε για την Μπόκο Χαράμ να συνιστά μια από τις καταστροφικές εκφάνσεις του καπιταλιστικού εκσυγχρονισμού, που πρέπει να «ξεριζωθεί» με την εκ νέου επιβολή της ιεραρχίας των φύλων.
Μια τελευταία, αισχρή κατά τον Σλαβόι Ζίζεκ, άποψη βλέπει στους πρόσφυγες το «νέο αίμα» της ριζοσπαστικής Αριστεράς. Με τις προσδοκίες τους ανεκπλήρωτες εντός Ευρώπης, οι πρόσφυγες υποτίθεται ότι θα προλεταριοποιηθούν και θα μετατραπούν σε «επαναστατικό παράγοντα». Ευσεβείς πόθοι. Στη Θεσσαλονίκη του Μεσοπολέμου, αρκετοί πρόσφυγες, παρά την απογοήτευσή τους, ακολούθησαν σαφώς συντηρητικές πολιτικές ατραπούς. Στην Ευρώπη η ριζοσπαστικοποίηση των γκετοποιημένων μουσουλμάνων σφυρηλάτησε «μαχητές» για τον ISIS.
Δεν γνωρίζουμε τι σημαίνει για μας το να είμαστε Ευρωπαίοι. Δεν γνωρίζουμε ποιος είναι ο Άλλος που προσφεύγει σ' εμάς. Αυτή η διπλή πορεία στο άγνωστο, μ' όλο της το ρίσκο, είναι ωστόσο επιβεβλημένη· το προσφυγικό καθορίζει την πολιτική ατζέντα πανευρωπαϊκά και η Ακροδεξιά καλπάζει.
Κώστας Κουτρουμπάκης, φιλόλογος στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση
