Μετάφραση: Αλέξανδρος Δασκαλάκης
Κύριε Ντεκάρτ,
Με πολλή χαρά πληροφορήθηκα την πρόθεση που είχατε να με επισκεφθείτε πριν από μερικές μέρες. Με συγκίνησε επίσης η καλοσύνη που είχατε να μοιραστείτε μ’ ένα απαίδευτο και επιπόλαιο πρόσωπο τις σκέψεις σας και λυπάμαι για την κακοτυχία που μου στέρησε τη χαρά μιας τόσο γόνιμης συζήτησης. Ο κύριος Παλότι ενίσχυσε κατά πολύ το τελευταίο μου πάθος επαναλαμβάνοντας σε μένα τις λύσεις που εσείς ο ίδιος του δώσατε σχετικά με τα σκοτεινά σημεία που περιέχει η Φυσική τού κυρίου Regius. Ασφαλώς, θα ήταν προτιμότερο να με πληροφορούσατε εσείς για όλα αυτά, καθώς επίσης και σχετικά με μια ερώτηση που είχα απευθύνει στον συγκεκριμένο καθηγητή, όταν ήταν στην πόλη, και ο ίδιος με παρέπεμψε σ’ εσάς για να λάβω ικανοποιητική απάντηση. Όμως, η ντροπή που αισθάνομαι με απέτρεπε μέχρι σήμερα από τη γραπτή διατύπωση, σε τόσο ακατάστατο ύφος, των σκέψεών μου.
Σήμερα, εντούτοις, ο κύριος Παλότι με καθησύχασε τόσο πολύ για την καλοσύνη σας απέναντι σε όλους και ιδίως απέναντι σ’ εμένα, ώστε έδιωξα από τον νου μου κάθε άλλη σκέψη πέρα από αυτές που με ωφελούν. Σας παρακαλώ λοιπόν να μου πείτε με ποιον τρόπο η ψυχή του ανθρώπου (αφού είναι σκεπτόμενη υπόσταση) μπορεί να ορίσει τις διαθέσεις του σώματος ώστε να προκαλέσει εκούσιες πράξεις. Επειδή μου φαίνεται πως κάθε ορισμός της κίνησης γίνεται από την ορμή του κινούμενου πράγματος, μέσα από τον τρόπο με τον οποίο ωθείται από αυτό που το κινεί, ή από τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και το σχήμα που έχει η επιφάνεια αυτού του τελευταίου. Η φυσική επαφή απαιτείται στις δύο πρώτες συνθήκες, ενώ η έκταση στην τρίτη. Με την ιδέα που έχετε σχηματίσει για την ψυχή αποκλείετε εντελώς την έκταση, ενώ και η φυσική επαφή μού φαίνεται ασύμβατη με ένα άυλο πράγμα. Γι’ αυτόν τον λόγο σάς ζητάω έναν πιο ακριβή ορισμό απ’ αυτόν που δίνετε στους Μεταφυσικούς Στοχασμούς για την ψυχή, δηλαδή για την υπόστασή της ανεξάρτητα από τη δράση της, τη σκέψη. Επειδή, ακόμα και αν υποθέσουμε πως είναι αδιαχώριστες (γεγονός το οποίο ωστόσο είναι πολύ δύσκολο να αποδειχτεί στην κοιλιά της μητέρας και στις λιποθυμίες) όπως τα κατηγορήματα του Θεού, μπορούμε, αν τις εξετάσουμε ξεχωριστά, να σχηματίσουμε ακριβέστερη ιδέα γι’ αυτές.
Καθώς αναγνωρίζω πως είστε ο καλύτερος γιατρός για τη δικιά μου ψυχή, σας φανερώνω τόσο ελεύθερα τις αδυναμίες των στοχασμών της με την ελπίδα πως θα τηρήσετε τον όρκο του Ιπποκράτη και θα βρείτε την κατάλληλη γιατρειά χωρίς να τη δημοσιοποιήσετε· αυτό σας παρακαλώ πολύ να κάνετε, όπως και να υπομείνετε τη φορτικότητα τής
στοργικής φίλης στις υπηρεσίες σας,
Έγκμοντ επί του Hoef, 21 Μαΐου 1643.
Η χάρη με την οποία η Υψηλότητά σας με τίμησε, επιτρέποντάς μου να δεχτώ τις εντολές της γραπτώς, είναι μεγαλύτερη απ’ ό,τι θα τολμούσα ποτέ να ελπίσω· και καταπραΰνει την ανησυχία μου περισσότερο απ’ όσο ήλπιζα με πάθος να συμβεί λόγω της αδυναμίας μου να τις δεχτώ προφορικά, αν μου γινόταν η τιμή να υποκλιθώ μπροστά σας και να σας προσφέρω τις ταπεινές μου υπηρεσίες, κατά την τελευταία μου επίσκεψη στη Χάγη. Επειδή σ’ αυτή την περίπτωση θα είχα να θαυμάσω πολλά πράγματα ταυτόχρονα· και βλέποντας έναν υπεράνθρωπο λόγο να ξεπροβάλλει από ένα σώμα όμοιο μ’ αυτό που οι ζωγράφοι αποδίδουν στους αγγέλους θα ήμουν το ίδιο ευτυχισμένος, φαντάζομαι, μ’ αυτούς που εγκαταλείπουν τη γη για να εισέλθουν για πρώτη φορά στον ουρανό. Κάτι τέτοιο θα με έκανε λιγότερο ικανό να απαντήσω στην Υψηλότητά σας, η οποία ασφαλώς παρατήρησε ήδη αυτή την αδυναμία μου όταν είχα στο παρελθόν την τιμή να της μιλήσω· η επιείκειά σας όμως θέλησε να απαλύνει την αγωνία μου αφήνοντας τα ίχνη των σκέψεών σας στο χαρτί, όπου, διαβάζοντάς τες πολλές φορές και έχοντας εξοικειωθεί πλέον μ’ αυτές, αισθάνομαι μικρότερη έκπληξη αλλά μεγαλύτερο θαυμασμό καθώς αναγνωρίζω πως αυτές οι σκέψεις δεν είναι μόνο ευφυείς αλλά και περισσότερο συνετές και βάσιμες όσο τις εξετάζει κάποιος.
Μπορώ να πω με ειλικρίνεια πως η ερώτηση που μου απευθύνει η Υψηλότητά σας είναι εύλογη με βάση τα γραπτά που έχω δημοσιεύσει. Επειδή υπάρχουν δύο πράγματα στην ψυχή του ανθρώπου από τα οποία εξαρτάται η γνώση που μπορούμε να έχουμε για τη φύση της· το πρώτο είναι ότι σκέφτεται, ενώ το άλλο είναι ότι από τη στιγμή που είναι ενωμένη με το σώμα μπορεί να πράξει αλλά και να υποφέρει μαζί του. Δεν έχω πει σχεδόν τίποτα γι’ αυτό το τελευταίο επειδή συγκέντρωσα όλες μου τις δυνάμεις για να μελετήσω και να κάνω το πρώτο περισσότερο κατανοητό, καθώς ο πρωταρχικός μου στόχος ήταν να αποδείξω τη διάκριση που υφίσταται ανάμεσα στο σώμα και στην ψυχή. Μόνο η πρώτη περίπτωση μπορούσε να υπηρετήσει αυτόν τον σκοπό, αφού η δεύτερη θα τον ζημίωνε. Όμως, από τη στιγμή που η Υψηλότητά σας βλέπει τόσο καθαρά που τίποτα δεν μπορεί να της κρυφτεί, θα προσπαθήσω εδώ να εξηγήσω τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνομαι την ενότητα του σώματος και της ψυχής και με ποιον τρόπο έχει η ψυχή τη δύναμη (force) να το κινεί.
Αρχικά, θεωρώ πως υπάρχουν μέσα μας κάποιες πρωτογενείς έννοιες οι οποίες λειτουργούν σαν θεμέλιο και αποτελούν το πρότυπο με το οποίο διαμορφώνουμε κάθε άλλη γνώση μας. Υπάρχουν μόνο λίγες τέτοιες έννοιες· επειδή μετά από τις πιο γενικές, όπως το Είναι, τον αριθμό, τη διάρκεια κ.λπ., που ταιριάζουν σε οτιδήποτε μπορούμε να συλλάβουμε νοητικά, για το σώμα μόνο έχουμε την έννοια της έκτασης από την οποία προκύπτουν οι έννοιες του σχήματος και της κίνησης· για την ψυχή μόνο έχουμε την έννοια της σκέψης στην οποία συμπεριλαμβάνονται οι αντιλήψεις που φέρει η διάνοια και οι κλίσεις που διαθέτει η βούληση. Τέλος, για το σώμα και την ψυχή μαζί δεν έχουμε παρά την έννοια της ενότητάς τους, από την οποία εξαρτάται αυτή της δύναμης που έχει η ψυχή να κινεί το σώμα και το σώμα να επιδρά στην ψυχή προκαλώντας τα αισθήματα και τα πάθη της.
Επίσης, θεωρώ πως όλη η ανθρώπινη γνώση συνίσταται στην προσπάθεια να διαχωριστούν με ευκρίνεια αυτές οι έννοιες ώστε να αποδοθεί κάθε μια απ’ αυτές στο πράγμα που της αντιστοιχεί. Επειδή, όταν θέλουμε να εξηγήσουμε κάποια δυσκολία με τη χρήση μιας έννοιας που δεν της αντιστοιχεί δεν μπορούμε παρά να σφάλουμε· όπως επίσης και όταν θέλουμε να εξηγήσουμε μια απ’ αυτές τις έννοιες με μια άλλη· επειδή, καθώς είναι πρωτογενείς, κάθε μια απ’ αυτές μπορεί να εξηγηθεί μόνο από τον εαυτό της. Παρ’ ότι η λειτουργία των αισθήσεων μας εξοικειώνει περισσότερο με τις έννοιες της έκτασης, της μορφής και της κίνησης απ’ ό,τι με άλλες, η βασική αιτία των σφαλμάτων που κάνουμε βρίσκεται στο γεγονός πως θέλουμε συνήθως να χρησιμοποιούμε αυτές τις έννοιες για να εξηγούμε πράγματα στα οποία δεν αντιστοιχούν· όπως όταν καταφεύγουμε στη φαντασία για να συλλάβουμε τη φύση της ψυχής ή όταν θέλουμε να συλλάβουμε τον τρόπο με τον οποίο η ψυχή κινεί το σώμα καταφεύγοντας στον τρόπο με τον οποίο ένα σώμα κινεί ένα άλλο σώμα.
Γι’ αυτόν τον λόγο στους Στοχασμούς, που η Υψηλότητά σας καταδέχτηκε να διαβάσει, προσπάθησα να κάνω κατανοητές τις έννοιες που ανήκουν μόνο στην ψυχή, διακρίνοντάς τες από όσες ανήκουν μόνο στο σώμα· ως εκ τούτου, το πρώτο πράγμα που πρέπει να εξηγήσω είναι ο τρόπος για να συλλάβουμε αυτές που ανήκουν στην ένωση του σώματος και της ψυχής, χωρίς να καταφύγουμε σε όσες ανήκουν μόνο στο σώμα ή μόνο στην ψυχή. Πράγμα για το οποίο μου φαίνεται πως είναι χρήσιμο ό,τι έγραψα στο τέλος της Απάντησής μου στις έκτες αντιρρήσεις· επειδή δεν μπορούμε να αναζητήσουμε αυτές τις απλές έννοιες αλλού παρά μόνο στην ψυχή μας, η οποία τις περιέχει από τη φύση της αλλά δεν διακρίνει πάντοτε επαρκώς τη μία από την άλλη ή δεν τις αποδίδει στα αντικείμενα στα οποία πρέπει να τις αποδώσει.
Συνεπώς, πιστεύω πως μέχρι τώρα συγχέαμε τη δύναμη που ασκεί η ψυχή στο σώμα μ’ αυτήν που ασκεί ένα σώμα σε ένα άλλο σώμα· αποδίδαμε λοιπόν και τη μία και την άλλη όχι στην ψυχή, αφού δεν γνωρίζαμε ακόμα τίποτα γι’ αυτήν, αλλά στις διάφορες ποιότητες του σώματος, όπως είναι η βαρύτητα, η θερμότητα και άλλες, για τις οποίες υποθέταμε πως είναι πραγματικές· δηλαδή πως υπάρχουν ανεξάρτητα από το σώμα και κατά συνέπεια πως είναι υποστάσεις, αν και τις ονομάσαμε ποιότητες. Για να τις κατανοήσουμε λοιπόν καταφεύγαμε σε έννοιες που διαθέτουμε για τη γνώση του σώματος ή σε έννοιες που διαθέτουμε για τη γνώση της ψυχής, ανάλογα με την υλική ή την άυλη φύση του πράγματος στο οποίο τις αποδίδαμε κάθε φορά. Για παράδειγμα, αν υποθέσουμε πως η βαρύτητα είναι μια πραγματική ποιότητα για την οποία δεν έχουμε καμία άλλη γνώση εκτός από το γεγονός ότι έχει τη δύναμη να κινεί το σώμα προς το κέντρο της γης, τότε δεν έχουμε κανένα πρόβλημα να συλλάβουμε πώς κινεί αυτό το σώμα, ούτε με ποιον τρόπο είναι ενωμένη μαζί του· δεν σκεφτόμαστε πως αυτό συμβαίνει μέσα από την πραγματική επαφή μιας επιφάνειας ενάντια σε μια άλλη, επειδή η εμπειρία που έχουμε από τον εαυτό μας υποδεικνύει ότι έχουμε μια συγκεκριμένη ιδέα για να συλλάβουμε αυτό το γεγονός. Όμως, πιστεύω πως την χρησιμοποιούμε εσφαλμένα όταν την αποδίδουμε με την έννοια της βαρύτητας, η οποία δεν διακρίνεται πραγματικά από το σώμα, όπως προσδοκώ να αποδείξω στη Φυσική, αλλά μας δίνεται για να συλλάβουμε τον τρόπο με τον οποίο η ψυχή κινεί το σώμα.
Εάν χρησιμοποιούσα περισσότερες λέξεις για να εκφραστώ, θα έδειχνα πως δεν γνωρίζω επαρκώς το ασύγκριτο πνεύμα της Υψηλότητάς σας και θα φαινόμουν αρκετά αλαζονικός εάν τολμούσα να σκεφτώ πως η απάντησή μου θα την ικανοποιούσε απόλυτα· όμως θα προσπαθήσω να αποφύγω τόσο το ένα όσο και το άλλο, εκτός κι αν μπορώ να γράψω ή να πω κάτι που θα μπορούσε να την ευαρεστήσει· τότε θα αισθανόμουν μεγάλη τιμή να πιάσω την πένα μου ή να έρθω στη Χάγη γι’ αυτό το ζήτημα· επειδή δεν υπάρχει τίποτα στον κόσμο πιο αγαπητό σ’ εμένα από τη δύναμη να υπακούω στις εντολές της. Όμως, εδώ, δεν βλέπω τον λόγο να τηρήσω τον όρκο του Ιπποκράτη όπως μου ζήτησε, αφού δεν μου έγραψε τίποτε που να μην είναι άξιο να γίνει γνωστό και αντικείμενο θαυμασμού από όλους τους ανθρώπους. Το μόνο που μπορώ να πω γι’ αυτό το ζήτημα είναι πως καθώς εκτιμώ απεριόριστα την επιστολή σας θα της συμπεριφερθώ όπως οι φιλάργυροι στην περιουσία τους· όσο περισσότερο την εκτιμούν τόσο περισσότερο την κρύβουν από τα ζηλόφθονα βλέμματα του υπόλοιπου κόσμου αφού η απόλυτη ηδονή τους είναι να την κοιτάζουν μόνο οι ίδιοι. Συνεπώς, θα είναι πολύ εύκολο να κρατήσω αυτή την ευχαρίστηση μόνο για τα μάτια μου, αφού η μεγαλύτερη φιλοδοξία μου είναι να μπορώ να σας λέω και να είμαι αληθινά,
ο ταπεινός και πιστός υπηρέτης της Υψηλότητάς σας,
