Η επανάσταση της ηλεκτρονικής τεχνολογίας έχει φέρει για ακόμη μια φορά στο προσκήνιο το ζήτημα των επιδράσεών της στην απασχόληση.
Όπως υποστηρίζεται από πολλές πλευρές (Brynjolfsson, E and A McAfee (2014), The second machine age: Work, progress, and prosperity in a time of brilliant technologies, New York, N.Y.: WW Norton & Company), οι νέες ρομποτικές μηχανές θα μπορούν να αντικαταστήσουν την ανθρώπινη εργασία σε πάρα πολλές δραστηριότητες όπου μέχρι πριν από λίγο καιρό θεωρούνταν αδύνατον ή δύσκολο να συμβεί, όπως εργασίες που αφορούν το νοικοκυριό (καθάρισμα, πλύσιμο, μαγείρεμα), στις βασικές ασφαλιστικές και λογιστικές υπηρεσίες, στη διαχείριση επενδυτικών χαρτοφυλακίων, σε νομικές έρευνες, σε υπηρεσίες Υγείας ως διαγνωστικοί μηχανισμοί, στη χρησιμοποίηση drones για την υποκατάσταση των σημερινών courier, σε αυτοκίνητα χωρίς οδηγούς, σε εκτυπώσεις 3D κ.λπ.
Μάλιστα υπάρχει διάχυτη η εντύπωση ότι η επικείμενη νέα γενιά των ρομπότ θα θέσει ουσιαστικά τέλος στην εργασία. Χρειάζεται να είμαστε προσεκτικοί πριν υιοθετήσουμε τέτοιου είδους αντιλήψεις. Ότι το μέλλον θα εμπεριέχει πολλή τεχνητή νοημοσύνη πρέπει να γίνει αποδεκτό. Όμως, από την αποδοχή αυτών των εξελίξεων μέχρι την αποδοχή της αντίληψης περί του τέλους της εργασίας υπάρχει ένα τεράστιο άλμα που δεν τεκμηριώνεται ούτε λογικά ούτε ιστορικά.
Στην ιστορική εξέλιξη της ανθρωπότητας πάντοτε η εισαγωγή νέας τεχνολογίας προκαλούσε μεσοπρόθεσμες αναταραχές στις υπάρχουσες εργασιακές σχέσεις, στις θέσεις εργασίας, καθώς και στους μισθούς. Με τη σταδιακή εγκαθίδρυση στο παραγωγικό σύστημα της νέας τεχνολογίας επιτυγχανόταν και μια νέα ισορροπία, η οποία προφανώς δεν προκαλούσε τη μείωση της ανθρώπινης απασχόλησης.
Στους τομείς όπου εφαρμοζόταν η νέα τεχνολογία είτε παρατηρούνταν αύξηση της απασχόλησης (με την επέκταση της παραγωγής) είτε δημιουργούνταν νέοι οικονομικοί τομείς, ως συνέπεια της νέας τεχνολογίας, που προσέφεραν συνεχώς νέες θέσεις εργασίας.
Αναφέρω χαρακτηριστικά την εξέλιξη της απασχόλησης ανά τομέα στις ΗΠΑ την περίοδο 1839 - 1999 (Γραφική παράσταση 1).
Η σταδιακή μείωση της απασχόλησης του αγροτικού τομέα στο 2% λόγω της εκβιομηχάνισής του ακολουθήθηκε από τη δημιουργία νέων θέσεων απασχόλησης είτε στον βιομηχανικό είτε στους υπόλοιπους τομείς της οικονομίας. Ίδιες εξελίξεις είχαν παρατηρηθεί σε ολόκληρη τη νεότερη εποχή της ανθρωπότητας (από τον 16ο αιώνα) μέχρι και τη σημερινή εποχή. Σχεδόν το ένα τρίτο των νέων θέσεων απασχόλησης στις ΗΠΑ τα τελευταία 25 έτη αποτελούν θέσεις σε δραστηριότητες που δεν υπήρχαν πριν ή υπήρχαν στα σπάργανα.
Οι αριθμοί αυτοί δείχνουν πως η εφαρμογή των νέων τεχνολογιών της σύγχρονης εποχής δεν προκαλούν την εξαφάνιση των θέσεων εργασίας. Βεβαίως είναι δύσκολο να προβλεφθεί εκ των προτέρων το είδος των θέσεων απασχόλησης που θα δημιουργηθούν τα επόμενα 25 χρόνια, δεδομένου ότι αυτές θα είναι συνάρτηση της τεχνολογίας που θα εφαρμοστεί.
Τίποτε δεν είναι σίγουρο
Σε πρόσφατη μελέτη της National Academies of Sciences, Engineering and Medicine των ΗΠΑ, Information Technology and the US Workforce. Where Are We and Where Do We Go from Here? Μάρτιος 2017, εξετάζει την επίδραση της τεχνολογίας στην απασχόληση. Σύμφωνα με τους 13 ειδικούς που συμμετέχουν στην έκδοση, δεν έχουμε τα απαιτούμενα δεδομένα ώστε να προσδιορίσουμε με σχετική ακρίβεια κατά πόσον η αυτοματοποίηση, η ρομποτική και η καινοτομία επηρεάζουν την απασχόληση. Συνεπώς όλα όσα λέγονται για μεγάλες αλλαγές και τάσεις που μετατρέπουν την εικόνα της απασχόλησης δεν εδράζονται σε καμία επιστημονική βάση.
Αυτό το συμπέρασμα φαίνεται να συνάδει περισσότερο με την πραγματικότητα αν λάβουμε υπόψη ότι δύο πρόσφατες μελέτες εξάγουν εντελώς διαφορετικά συμπεράσματα ως προς τη μελλοντική επίδραση της τεχνολογίας στην απασχόληση.
Στην πρώτη μελέτη των Carl Benedikt Frey and Michael A. Osborne, The Future of Employment: How Susceptible Are Jobs to Computerization? υποστηρίζεται ότι περίπου 47% των θέσεων εργασίας των ΗΠΑ βρίσκονται αντιμέτωπες με τη διαδικασία της αυτοματοποίησης.
Στη δεύτερη μελέτη των Melanie Arntz, Terry Gregory, Ulrich Zierahn, The Risk of Automation for Jobs in OECD Countries. A Comparative Analysis. OECD 2016, αντιθέτως υποστηρίζεται ότι μόνο το 9%, περίπου, των θέσεων εργασίας στις χώρες του ΟΟΣΑ βρίσκονται αντιμέτωπες με τον κίνδυνο της αυτοματοποίησης.
Τώρα, ας επιχειρήσουμε να εξετάσουμε την επίπτωση της εφαρμογής της νέας ηλεκτρονικής - ρομποτικής τεχνολογίας άμεσα, στους οικονομικούς τομείς ή στις επιχειρήσεις που εφαρμόζεται, σε σχέση με τις απώλειες των θέσεων εργασίας, αλλά και στους μισθούς. Δηλαδή να επιχειρήσουμε την ποσοτικοποίηση των επιπτώσεων.
Εδώ τα πράγματα γίνονται περισσότερο περίπλοκα διότι οι υπάρχουσες μελέτες διαφοροποιούνται αρκετά μεταξύ τους ως προς τα αποτελέσματα.
Σύμφωνα με τη μελέτη των Acemoglu D. and Restrepo P. (2017) “Robots and Jobs: Evidence from US Labor Markets” NBER Working Paper No. 23285, υπάρχει μια δυνατή συσχέτιση μεταξύ περιοχών στις οποίες οι επιχειρήσεις είναι εκτεθειμένες στην ενσωμάτωση της ρομποτικής και την απασχόληση. Σε αυτές τις περιοχές - επιχειρήσεις που προχώρησαν στην ενσωμάτωση της ρομποτικής στην παραγωγική διαδικασία μεταξύ 1990 και 2007 η απασχόληση και οι μισθοί μειώθηκαν με σημαντικό τρόπο.
Σε κάθε ρομπότ που εισερχόταν στην παραγωγική διαδικασία, 6,2 εργαζόμενοι έχαναν την εργασία τους. Επίσης οι μισθοί μειώνονταν περίπου κατά 1%. Επίσης τα αρνητικά αποτελέσματα ήταν σημαντικότερα για τους χειρώνακτες εργαζόμενους, τα μπλε κολάρα και τις συναφείς εργασίες και για τους εργαζόμενους με χαμηλή μόρφωση. Όμως όλες οι κατηγορίες εργαζομένων επηρεάστηκαν αρνητικά με κάποιο τρόπο, και μάλιστα ακόμη και οι κατηγορίες εργαζομένων που έχουν αρκετά υψηλή εξειδίκευση.
Αυξάνονται οι μισθοί λόγω της εξειδίκευσης
Σύμφωνα με την επικρατούσα αντίληψη, η σύγχρονη τεχνολογία και η εξειδίκευση είναι συμπληρωματικές δραστηριότητες και συνεπώς οι τεχνολογίες απαιτούν πάντοτε περισσότερη εξειδίκευση. Καθώς η ζήτηση για εξειδικευμένη εργασία αυξάνει λόγω της τεχνολογίας, θα αυξηθούν και οι μισθοί των εξειδικευμένων εργαζομένων, αυξάνοντας έτσι το χάσμα μεταξύ των μισθών των εξειδικευμένων και των ανειδίκευτων. Όμως, σύμφωνα με τη μελέτη της Dalia Marin, Globalisation and the rise of the robots. Vox.org, 15 November 2014, αυτό δεν επιβεβαιώνεται. Αντιθέτως έχουμε μείωση του χάσματος σε όλες τις ανεπτυγμένες χώρες της Δύσης, εκτός από τη Γερμανία και τις ΗΠΑ. Η εξήγηση που μπορεί να δοθεί είναι η ακόλουθη: αφενός έχουμε μια μεγάλη άνοδο της προσφοράς της εξειδικευμένης εργασίας σε όλες τις δυτικές χώρες και παράλληλα έχουμε την εφαρμογή όλο και περισσότερο της νέας ηλεκτρονικής τεχνολογίας που λειτουργεί μεροληπτικά υπέρ του κεφαλαίου και κατά της ανθρώπινης εργασίας.
Δηλαδή έχουμε υπέρβαση από τη μεριά της προσφοράς και μείωση από τη μεριά της ζήτησης, με αποτέλεσμα αφενός την αύξηση της ανεργίας της εξειδικευμένης εργασίας και αφετέρου ως συνέπεια είχε τη μείωση των αποδοχών της. Πράγματι η προσφορά ειδικευμένης εργασίας αυξήθηκε σημαντικά από το τέλος του προηγούμενου αιώνα, όπως παρουσιάζεται στη Γραφική Παράσταση 2, σε όλες τις χώρες εκτός από τη Γερμανία και τις ΗΠΑ.
Η ανεργία της εξειδικευμένης εργασίας διπλασιάστηκε στις ΗΠΑ και στο Ηνωμένο Βασίλειο μεταξύ της περιόδου 2000-2012. Ενώ στην Ιταλία και την Ισπανία τριπλασιάστηκε αντίστοιχα στην ίδια περίοδο. Αντίθετα δεν φαίνεται να αυξήθηκε στη Γερμανία και τη Γαλλία. Ο διπλασιασμός της ανεργίας στις ΗΠΑ και η μικρή αύξηση στις αμοιβές της εξειδικευμένης εργασίας δείχνουν ότι η εφαρμογή της νέας ηλεκτρονικής τεχνολογίας έχει μεγάλη συμμετοχή σε αυτές τις εξελίξεις.
Με απλά λόγια η περίπτωση των ΗΠΑ, στις οποίες η προσφορά εξειδικευμένης εργασίας ήταν περίπου σταθερή, ενώ παράλληλα παρατηρήθηκε μικρή αύξηση των αμοιβών στους εργαζόμενους αυτής της κατηγορίας, μας δείχνει με σαφήνεια ότι ο βασικός παράγοντας αυτών των εξελίξεων οφείλεται στην εφαρμογή της νέας τεχνολογίας. Το ίδιο μπορούμε να ισχυριστούμε και για την περίπτωση της Γερμανίας.
Αντιθέτως δεν είναι εύκολο να εξαγάγουμε εύκολα συμπεράσματα για τις υπόλοιπες χώρες επειδή δεν μπορούμε να απομονώσουμε τα δύο αίτια, δηλαδή την αύξηση της προσφοράς εξειδικευμένης εργασίας και την εφαρμογή της νέας τεχνολογίας.
Οι νέες διαφοροποιήσεις στην εργασία
Υπάρχουν, όμως, ακόμη πολλές επιδράσεις της εφαρμογής των νέων τεχνολογιών στο επίπεδο της εργασίας, που είναι σημαντικές.
Από τη μεριά της εργασίας εύκολα παρατηρήσιμο είναι το γεγονός ότι οι πληροφοριακές τεχνολογίες χρησιμοποιούνται για να αποδυναμώσουν τις δομικές αντιστάσεις της εργατικής δύναμης, αναφορικά ως προς τον μισθό όσο και προς τις πολιτισμικές και γεωγραφικές διαφορές. Με τον τρόπο αυτόν, η κεφαλαιακή σχέση έχει μπορέσει να επιβάλει τόσο τη χρονική ευελιξία όσο και τη χωρική κινητικότητα. Η διαδικασία αποδυνάμωσης των αντιστάσεων της εργατικής δύναμης έχει καταστεί τελείως πολιτική διαδικασία, προσανατολισμένη στη μεγιστοποίηση του οικονομικού κέρδους.
Η ρύθμιση του εργάσιμου χρόνου έχει κυριολεκτικά καταλυθεί. Η εργάσιμη ημέρα συχνά διαρκεί δώδεκα, δεκατέσσερις, δεκαέξι ώρες, χωρίς να υπάρχουν σαββατοκύριακα ή διακοπές. Υπάρχει εξίσου δουλειά για άντρες, για γυναίκες και παιδιά, όπως και για τους ηλικιωμένους και τα άτομα με εδικές ανάγκες.
Όσο ελάχιστη και μηδαμινή είναι η ρύθμιση του καθεστώτος που διέπει την εργασία τόσο μεγαλύτερη είναι η προσφορά εργασίας. Αυτή είναι η βάση πάνω στην οποία δημιουργούνται οι νέες διαφοροποιήσεις - διακρίσεις της εργασίας, καθώς και οι νέοι κατακερματισμοί της εργατικής τάξης ως συλλογικού υποκειμένου.
Τα διαφορετικά επίπεδα παραγωγικότητας δεν είναι τίποτε διαφορετικό από περισσότερη εργασία για μικρότερο μισθό. Το κεφάλαιο ρέει προς τα εκεί όπου η τιμή της εργατικής δύναμης είναι η ελάχιστη δυνατή και όπου η δύναμη της διοίκησης για εξασφάλιση της εκμετάλλευσης είναι η μέγιστη. Θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι υπάρχει μια τάση «επιστροφής» σε δουλικές συνθήκες εργασίες εντός της ελεύθερης αγοράς, χωρίς δηλαδή τις προνεωτερικές δουλοκτητικές κοινωνικές και πολιτικές σχέσεις.
Οι χώρες που εξακολουθούν να διατηρούν τον άτεγκτο χαρακτήρα της εργασίας, δίχως πλήρη ευελιξία και κινητικότητα, τιμωρούνται υποφέροντας από ανεργία, υποτιμήσεις και καταστροφές.
Οι χρηματαγορές εμφανίζουν καθοδική τάση όταν μειώνεται το ποσοστό της ανεργίας. Το ίδιο συμβαίνει όταν η κοινωνική πολιτική μιας χώρας δεν συμμορφώνεται πλήρως με το όραμα της ευελιξίας και της κινητικότητας. Ο φόβος της ανεργίας είναι η βασική δύναμη που δημιουργεί τις νέες διαφοροποιήσεις στον χώρο της εργασίας.
