Συμπληρώνονται φέτος 160 χρόνια από τον θάνατο του Διονύσιου Σολωμού και η επέτειος τιμάται ποικιλοτρόπως, κυρίως επειδή (τρομοκρατημένοι ενδεχομένως απ’ το ότι ξεχνάμε τόσο γρήγορα και δεν ξέρουμε πια πώς να πενθούμε) δεν αφήνουμε να πάει χαμένη καμία επέτειος· ειδάλλως, αληθινά κρίσιμη για την περί Σολωμού συζήτηση είναι η επόμενη συμβατική επέτειος, σε δυο χρόνια από τώρα, όταν θα συμπληρώνονται 160 (τι να κάνουμε; τα διακόσια δεν τα προλαβαίνουμε) χρόνια από την έκδοση Απάντων των ευρισκομένων του, βάσει των αυτογράφων τετραδίων που είχε στη διάθεσή του ο Ιάκωβος Πολυλάς – από τη στιγμή δηλαδή που οι προσδοκίες όσων επί καιρό ανέμεναν να δουν επιτέλους να έρχονται ολοκληρωμένα στο φως «τα καθαρά γεννήματα της αγαθότητος και της μεγαλοφυΐας» («Mόλις δημοσιευθούν τα ανέκδοτα ποιήματά του, θέλει γνωρίσει ο κόσμος ότι έχει κ’ η Ελλάδα τον Δάντε της» αναφωνούσε το 1856 ο Ιούλιος Τυπάλδος) «εψεύσθησαν», καθώς αντίκρισαν, από ένα σημείο και πέρα, συντρίμματα. Από κει ξεκινάει η συζήτηση που δεν τέλειωσε ακόμη και που εκφάνσεις της αποτελούν κατ’ ανάγκην όσα έχουμε να πούμε περί Σολωμού.
Οι Υποτυπώσεις αντιδρούν σ’ αυτήν την επέτειο καταρχάς –αν συνεχίσουν να υφίστανται, θα επανέλθουμε– με δυο κείμενα που, από τη δική μου οπτική γωνία, συνυπάρχουν και διαλέγονται σαν να βλέπουμε ένα εκκρεμές (τη συζήτηση περί Σολωμού) να αγγίζει τα ακραία όρια της ταλάντωσής του· και που εντάσσονται ταυτοχρόνως σε ένα συνεχές, υπηρετούν συνεπώς τη βασική επιδίωξη των Υποτυπώσεων, αφού στόχος μας υπήρξε πρωτίστως και εξαρχής «η ανάκτηση και η επέκταση της διαθέσιμης μνήμης».
Αν μπορούσαμε να δούμε την εικοσαετία που πέρασε σαν χάρτη απ’ αυτούς που κρέμονταν στον τοίχο της σχολικής αίθουσας όταν ήμουν κι εγώ εκεί, θα διαπιστώναμε πράγματι ότι το κείμενο του φίλου μου του Παντελή συνομιλεί (στο πλαίσιο μιας διαρκούς, εδώ και σαράντα πια χρόνια, συνομιλίας) με τις τέσσερις επιφυλλίδες που δημοσίευσε στα Ενθέματα της Αυγής, όταν τα διηύθυνε ο Γιάννης Βούλγαρης, ο τακτικός τότε (σε εβδομαδιαία βάση) συνεργάτης τους Διονύσης Καψάλης – και, μαζί με άλλες, τις συγκέντρωσε κατόπιν, το 2000, στο βιβλίο Η συνάφεια με τα πράγματα – Επιχειρήματα για την ποίηση, εκδόσεις ύψιλον / βιβλία. Στον πρόλογο εκείνου του βιβλίου, λοιπόν, καθόριζε το θέμα των περί Σολωμού επιφυλλίδων ως εξής:
«Τέσσερις επιφυλλίδες που ασχολούνται αποκλειστικά με τον Σολωμό, κυρίως τον Σολωμό του Ύμνου εις την ελευθερία· όχι επειδή θεωρώ ότι αυτός είναι ο καλύτερος Σολωμός ή ο πλέον αξιοπρόσεκτος, αλλά γιατί έκρινα ότι είναι ακόμη ο πιο παρεξηγήσιμος εάν όχι ο πιο παρεξηγημένος. Επειδή επρόκειτο ακριβώς για ποίημα –πρώιμο μεν αλλά σπουδαίο– που έμελλε να αποτελέσει μέρος της ιστορικής δράσης την οποία περιγράφει και διαπλαστικό στοιχείο της ιστορικής αυτογνωσίας μας ώς σήμερα, για τους λόγους αυτούς, που δεν είναι διόλου αμελητέοι, θεώρησα ότι ο Ύμνος προσφέρεται όσο ελάχιστα ποιήματα προκειμένου να μελετήσει κανείς τη διαπλοκή του λυρισμού με την ιστορία. Κι εδώ ο ιστορικός χρόνος παρέχει το υποχρεωτικό πλαίσιο της ποίησης αλλά όχι και τον ηθικό νόμο της, τον οποίο η ποίηση πρέπει ν’ αντλήσει από τον εαυτό της και τη δική της ιστορία. Μπορεί η εποχή του Σολωμού να εμφανίζεται στα μάτια μας λιγότερο σύνθετη, ηθικά απλούστερη και πολιτικά πιο ευανάγνωστη από την εποχή του Έλιοτ ή του Σεφέρη [στους οποίους αναφέρονταν άλλες επιφυλλίδες]· ωστόσο η ηθική δυσκολία δεν έλειπε μήτε τότε, στην κορυφαία στιγμή της ελληνικής επανάστασης, προκαλώντας επιπλοκές οι οποίες ανιχνεύονται ακόμη και στο σχετικά αμιγές και άμεσο ρητορικό μοντέλο που εφαρμόζει ένας προτρεπτικός, πατριωτικός ύμνος. Η ενσυνείδητη φιλοδοξία του Σολωμού να γίνει ο πρώτος κλασικός της νέας ελληνικής ποίησης δεν είναι άσχετη προς τη βαθύτερη ηθική της ποίησής του, όπως δείχνει η κοπιώδης μετάβαση από τον Ύμνο στον ανυπέρβλητο ώς σήμερα Κρητικό κι έπειτα στα κατά πολύ σημαντικότερα, ως ποίηση, σχεδιάσματα των Ελεύθερων πολιορκημένων».
Το δικό μου κείμενο βρίσκεται φαινομενικά (και μόνο· αφού, ακριβώς, « ο ιστορικός χρόνος παρέχει το υποχρεωτικό πλαίσιο της ποίησης αλλά όχι και τον ηθικό νόμο της, τον οποίο η ποίηση πρέπει ν’ αντλήσει από τον εαυτό της και τη δική της ιστορία») στους –εκτός τόπου και χρόνου– αντίποδες:
Κάποια στιγμή, πάνε τώρα είκοσι χρόνια, άρχισα να κρατάω σημειώσεις περί Σολωμού ως προέκταση του μόνου κειμένου που είχα κατορθώσει να ολοκληρώσω: του «Πύργου της Πίζας» (τώρα στο Εδώ ο κόσμος χάνεται…, εκδόσεις sestina, 20015). Από έναν άτακτο σωρό ξεχώρισα κι έβαλα σε σειρά κάποιες λίγες – πριν εγκαταλείψω κι αυτό το εγχείρημα· συγκροτούν εδώ την πρώτη ομάδα· τη δεύτερη τη συγκρότησα τώρα, αποσπώντας από τον ίδιο αδημοσίευτο σωρό, αλλά χωρίς να μεριμνώ για κάποιον ειρμό: οι σημειώσεις στροβιλίζονται μάλλον γύρω από μια-δυο έμμονες ιδέες. Δεν απάλειψα συνεπώς τις επαναλήψεις, ούτε ανέλυσα τις ελλειπτικές διατυπώσεις.
Ελπίζω πως ο αναγνώστης θα ενώσει τις τελείες – εν γένει.
