Live τώρα    
23°C Αθήνα
ΑΘΗΝΑ
Ελαφρές νεφώσεις
23 °C
21.7°C24.6°C
2 BF 54%
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ
Ελαφρές νεφώσεις
22 °C
18.0°C24.3°C
2 BF 53%
ΠΑΤΡΑ
Αίθριος καιρός
18 °C
18.2°C20.9°C
4 BF 66%
ΗΡΑΚΛΕΙΟ
Σποραδικές νεφώσεις
21 °C
19.9°C20.8°C
3 BF 56%
ΛΑΡΙΣΑ
Ελαφρές νεφώσεις
24 °C
23.4°C23.9°C
2 BF 35%
Αυταπάτες ή πολιτικός ρεαλισμός;
  • Μείωση μεγέθους γραμματοσειράς
  • Αύξηση μεγέθους γραμματοσειράς
Εκτύπωση

Αυταπάτες ή πολιτικός ρεαλισμός;

Η στάση της Αριστεράς τις παραμονές της δικτατορίας αποτέλεσε και αποτελεί ένα από τα πιο συζητημένα θέματα της πρόσφατης Ιστορίας της. Μιας Αριστεράς, που την εποχή αυτή εκφράζεται με το "διφυές" και παράδοξο οργανωτικό σχήμα της συνύπαρξης ΕΔΑ και ΚΚΕ. Πόσο αυτή η μεγάλη και κυρίως δυναμική Αριστερά, της "εφήμερης άνοιξης" του 1963-1967, παγιδεύτηκε στα εσωτερικά της προβλήματα και υποτίμησε σοβαρά τον κίνδυνο του στρατιωτικού πραξικοπήματος, ο οποίος, παρ' όλα αυτά ήταν ορατός; Πόσο παγιδεύτηκε στο κλασικό "αντιδεξιό σύνδρομο" το οποίο την οδήγησε σε εκτιμήσεις ότι το κυβερνητικό σχήμα της ΕΡΕ, που είχε αναλάβει την ευθύνη της διεξαγωγής των κοινοβουλευτικών εκλογών για τις 28 Μαΐου του 1967, ήταν έτοιμο να αναπαραγάγει με την ευλογία του στέμματος και της αμερικανικής πρεσβείας το "εκλογικό όργιο" του 1961; Την ώρα, μάλιστα, που προσπαθούσε να διαχειριστεί τη μάλλον αδιάλλακτη στάση της Ένωσης Κέντρου -ειδικά της συντηρητικής της πτέρυγας και του Γεωργίου Παπανδρέου- και τη συνεχή διαρροή των ψηφοφόρων της προς το Κέντρο. Το τελευταίο απέβλεπε σταθερά στη διεύρυνση και ισχυροποίηση μιας ευρείας εκλογικής πλειοψηφίας των "δημοκρατικών δυνάμεων" κάτω από τη σημαία του "Γέρου της Δημοκρατίας".

Το πετυχημένο κίνημα των συνταγματαρχών ανέτρεψε εν μια νυκτί και χωρίς ιδιαίτερες προετοιμασίες, τις πολιτικές πραγματικότητες και τις προτεραιότητες της Αριστεράς και αντίστοιχα, επιβεβαίωσε τις ανησυχίες και τους φόβους που είχαν ήδη από χρόνια διατυπωθεί για πιθανή επέμβαση του στρατού. Μπορούμε ωστόσο να μιλάμε για αριστερές αυταπάτες ή μήπως πρέπει να σκεφτούμε μια στάση που εμπεριείχε στοιχεία πολιτικού ρεαλισμού αλλά και καταναγκασμούς επιβεβλημένους από την ανάγκη διατήρησης μιας εσωτερικής ισορροπίας απέναντι σε αιτήματα και πολιτικές πρακτικές υπαγορευμένες από την έδρα του Πολιτικού Γραφείου του ΚΚΕ στο Βουκουρέστι;

Ο Ασημάκης Γιαλαμάς, ως Αυγερινός, στο καθημερινό "Έμμετρο Ξύπνημα", όπως λεγόταν η στήλη την οποία διατήρησε σταθερά για χρόνια στην "Αυγή", έγραφε στις 15 Απριλίου, την ημέρα διάλυσης της Βουλής από τον Παναγιώτη Κανελλόπουλο και της εξαγγελίας διεξαγωγής των εκλογών από την κυβέρνηση της ΕΡΕ και όχι από μια υπηρεσιακή κυβέρνηση κοινής αποδοχής, όπως ήθελαν τα πολιτικά κόμματα που συμπλήρωναν το ελληνικό κομματικό τοπίο:

"Η Βουλή εμανταλώθη/

εκτροπή ολοκληρώθη/

Το παλάτι και η χούντα και των ΗΠΑ η πρεσβεία/

Θέλουν εκλογές να γίνουν με νοθεία και με βία"

Είχε προηγηθεί στις 30 Μαρτίου, η παραίτηση της κυβέρνησης Παρασκευόπουλου και στις 3 Απριλίου, η ΕΡΕ "καταδικασμένη από τον λαό", όπως έγραφε ο Τύπος της εποχής, έπαιρνε την εντολή για τη συγκρότηση κυβέρνησης μέσα από μια πληθώρα καταγγελιών για το "νέο βασιλικό πραξικόπημα".

Η χούντα, εργαλείο και εξάρτημα

Για την Αριστερά, η χούντα υπήρχε. Υπήρχε στον λόγο της όπως και στους στίχους του Γιαλαμά, πραγματικότητα και ταυτόχρονα σκιά συνυφασμένη με το παλάτι και τη Δεξιά, με τους αξιωματικούς του ΙΔΕΑ που, όπως έγραφε και η "Αυγή" στις 7 Απριλίου "έπαιρναν θέσεις κλειδιά εντός του κρατικού μηχανισμού". Ωστόσο, ως "δικτάτορας" σε εκείνη τη συγκυρία θεωρήθηκε ο Π. Κανελλόπουλος, ο άνθρωπος που "επιτρέπει την αναβίωση των κοτζαμανικών πρακτικών", ο άνθρωπος που "ηγείται της νέας κυβέρνησης βίας" και ο οποίος προαναγγέλλει "τη μονοπώληση του Εθνικού Ιδρύματος Ραδιοφωνίας εν όψει των εκλογών" και "απειλεί με φασιστικά μέτρα" αλλά και με "οργανωμένες αντισυγκεντρώσεις των φανατικών της ΕΡΕ και των παρακρατικών". Η χούντα υπήρχε στην απαγόρευση της Ε' Μαραθώνειας Πορείας, στα γεγονότα της Θεσσαλονίκης στις 7 Απριλίου και στις νέες επιθέσεις της Αστυνομίας εναντίον των οικοδόμων στις 12 του μηνός.

Πρόκειται όμως για μια χούντα εργαλείο και συνάμα εξάρτημα ενός συστήματος το οποίο είχε τις θεσμικές προεκτάσεις του στο παλάτι και στη, συνυφασμένη και διαρθρωμένη στο σώμα του κράτους, Δεξιά, για μια χούντα εντός συγκεκριμένων μηχανισμών και δυστυχώς όχι πέραν αυτών. Αυτό άλλωστε επισήμανε στην έκκλησή της για κοινή δράση προς τα κόμματα η Εκτελεστική Επιτροπή της ΕΔΑ στις 6 Απριλίου: "Η ΕΔΑ θεωρεί αναγκαίο να παραμερισθούν στο στάδιο αυτό οι βαθιές διαφορές που υπάρχουν ανάμεσα στα κόμματα και οι γνώμες σχετικά με τις ευθύνες για τις μέχρι σήμερα εξελίξεις. Αυτές διατηρούνται στο ακέραιο μπροστά στον λαό. Σήμερα ωστόσο - -συνεχίζει η έκκληση-, επιβάλλεται να συγκεντρωθούν η κοινή προσοχή και δράση στο καθήκον της αποτροπής θανασίμων κινδύνων και της διασφαλίσεως ομαλών δημοκρατικών εξελίξεων".

Η διατήρηση του Π. Κανελλόπουλου στην πρωθυπουργία ήταν για την Αριστερά, αλλά και το σύνολο των δημοκρατικών δυνάμεων μια μικρή ήττα που φαίνεται πως λειτούργησε ταυτόχρονα ως η "λυδία λίθος" για την απειλή ή τον κίνδυνο του στρατιωτικού πραξικοπήματος. Θεώρησαν ότι ένα πραξικόπημα ήταν ήδη σε εξέλιξη πριν κινηθούν τα τανκς, ένα πραξικόπημα που δεν θα αποκτούσε στρατιωτική υπόσταση όσο η ΕΡΕ και το παλάτι κρατούσαν στα χέρια τους τον ρόλο του βασικού ρυθμιστή της εκλογικής διαδικασίας και του συστήματος.

Τα τρία ψέματα ταμπού

Γραμμένα κατά παραγγελία, τα άρθρα του Άγγελου Διαμαντόπουλου στην "Αυγή" από τις 19 Απριλίου ώς την ημέρα του πραξικοπήματος, αντανακλούσαν αυτή την οπτική. Θέτοντας "τα θεμέλια της εκλογικής δημοκρατικής σκέψης", όπως ήταν ο τίτλος, ο Διαμαντόπουλος συγχρονιζόταν στη λογική του εν εξελίξει δεξιού πραξικοπήματος και προέτασσε την ανάγκη μιας ισχυρής ΕΔΑ στη Βουλή και της μετεκλογικής ανάδειξης "ενός καινούργιου συνασπισμού των πολιτικών δυνάμεων" με την Ένωση Κέντρου και την ισχυρή εκλογικά ΕΔΑ ως βασική συνιστώσα.

Θεωρώντας δεδομένο αυτό το άλλο πραξικόπημα, υπογράμμιζε "τα τρία ψέματα ταμπού που πρέπει να συντριβούν" ώστε να καταπολεμηθεί. Ποια ήταν αυτά τα ψέματα - ταμπού που "οδηγούν και τον πιο προοδευτικό άνθρωπο σε συνθηκολόγηση και υποταγή"; Το πρώτο ήταν η παντοδυναμία των Αμερικανών, το ότι δηλαδή ο αμερικανικός ιμπεριαλισμός ήταν αλώβητος και ακατανίκητος από τη στιγμή που δεχόταν ισχυρά πλήγματα σε όλον τον κόσμο. Το δεύτερο ήταν το "ουδέποτε του Γ. Παπανδρέου", δηλαδή η κατηγορηματική άρνησή του για συνεργασία με τους κομμουνιστές της ΕΔΑ. Και το τρίτο ήταν "το αδύνατο να δεχτεί η αντίδραση την εμπέδωση της δημοκρατικής τάξεως, την άρση των εκτάκτων μέτρων, την ελπίδα στη νομιμοποίηση του ΚΚΕ".

Τα τρία αυτά ψεύδη και η απεμπόλησή τους αποτελούσαν και τους άξονες της στρατηγικής πολιτικής της Αριστεράς που αντιμετώπιζε ως προτεραιότητα, ακόμη και εν μέσω των δυσχερειών της εκλογικής εκστρατείας, την ανάγκη νομιμοποίησης de jure και de facto του ΚΚΕ. Δίπλα στη συνεχή επίκληση της ανάγκης για συνταγματική νομιμότητα, στις συμπληγάδες που έθεταν η Ένωση Κέντρου και η παρουσία της ΕΡΕ -το εν εξελίξει εκλογικό πραξικόπημα- έμειναν ανεκμετάλλευτες οι πληροφορίες που έφτασαν, δύο ή τρεις ημέρες, πριν από τη δικτατορία στα γραφεία και τα όργανα της ΕΔΑ και κατ' επέκταση στο Γραφείο Εσωτερικού του ΚΚΕ.

Η έκθεση Δρακόπουλου

Η έκθεση του Μπάμπη Δρακόπουλου, γραμματέα της Εκτελεστικής Επιτροπής της ΕΔΑ αλλά και του Γραφείου Εσωτερικού, είναι αποκαλυπτική. Πρόκειται για το πρώτο κείμενο που βγαίνει παράνομα από την Ελλάδα μετά την επιβολή της δικτατορίας προς ενημέρωση της ηγεσίας του ΚΚΕ, τον Αύγουστο του 1967. Γράφει ο Δρακόπουλος: "Λίγες ημέρες πριν από τη δικτατορία (δύο έως τρεις ίσως), ένας σύντροφος της Κ.Ε. μας έφερε πληροφορία από σοβαρή πηγή ότι ετοιμάζεται πραξικόπημα, όχι από τους γνωστούς, αλλά από άλλες δυνάμεις στρατιωτικών, που ήταν διατεθειμένοι να τα βάλουν και με τον βασιλιά ακόμα προκειμένου να την επιβάλουν. Μου είπε τη γνώμη του να επισπεύσουμε το ‘καθάρισμα’ των γραφείων. Σημείωσα την είδηση για να τη διασταυρώσω, γιατί από άλλες πλευρές, από τον Ανδρέα Παπανδρέου, είχαν έρθει αντίθετες ειδήσεις πριν από λίγο καιρό. Ακόμα στελέχη της Αθήνας βεβαιώνουν ότι κάποιος έφερε πληροφορία το βράδυ του πραξικοπήματος ότι τη νύχτα θα ξεσπούσε πραξικόπημα, ότι την πήρε μέλος της Ε[πιτροπής] Πόλης. Όμως στο Γραφείο δεν έφτασε, απ' ό,τι ξέρω, γιατί εκείνο το βράδυ μέλη του Γραφείου έμειναν στα γραφεία της Αριστείδου ώς τις 12 περίπου τη νύχτα".

Η "καθημερινότητα" της απειλής

Βεβαίως, δεν ήταν η πρώτη φορά που στα γραφεία έφταναν πληροφορίες για επικείμενο στρατιωτικό πραξικόπημα. Αν και η αυτοκριτική της Αριστεράς απέναντι στο ό,τι συνέβη και στο πώς συνέβη απέφυγε τις όποιες αναφορές στο παρελθόν, είναι γεγονός ότι από το 1956 -όταν τα πράγματα έμοιαζαν σε κάποια στιγμή σοβαρά- πληροφορίες για κινήσεις του στρατού έφθαναν συχνά και με εμπιστευτικό τρόπο στα γραφεία των υπευθύνων. Κάποια στιγμή μάλιστα, το καλοκαίρι του 1964, ένας λάθος συναγερμός στο χώρο της Νεολαίας της ΕΔΑ -το περίφημο "κόκκινο Σάββατο"- στοίχισε, μαζί με άλλα, μια κομματική ποινή στον Γρηγόρη Γιάνναρο.

Η ενημέρωση πύκνωσε από τα Ιουλιανά και για τα επόμενα χρόνια. Ωστόσο, η συνεχής ανησυχία, οι πληροφορίες που διαψεύδονταν άμεσα, οι επαφές με άλλους πολιτικούς, κυρίως με τον Αν. Παπανδρέου και τον Κ. Μητσοτάκη, και οι ανταλλαγές για τα ζητήματα αυτά είχαν οδηγήσει σε μια "καθημερινοποίηση" της απειλής για τη δικτατορία και κατά κάποιον τρόπο στην απομυθοποίησή της.

Η μνήμη του Τάκη Μπενά, μέλους της Ε.Ε. της ΕΔΑ και γραμματέα της Νεολαίας της ΕΔΑ και στη συνέχεια της Δημοκρατικής Νεολαίας Λαμπράκη, ανακαλεί μια γνωστή φράση του Ηλία Ηλιού. Ο κοινοβουλευτικός ηγέτης της ΕΔΑ, ο οποίος μίλησε πρώτος στη Βουλή για τον Γ. Παπαδόπουλο και τη δράση του μετά το σαμποτάζ στον Έβρο, όποτε η συζήτηση εντός του ανωτάτου οργάνου της ΕΔΑ έφτανε στον κίνδυνο της δικτατορίας, έλεγε με το καυστικό του ύφος: "Περί δικτατορίας δεν συζητώ/ άρω τον πίλον μου και αναχωρώ".

Σ' αυτή τη σχετική αδιαφορία που υπαγορεύτηκε από τις διαφορετικές προτεραιότητες και στην απομυθοποίηση του κινδύνου μέσα από την "καθημερινοποίησή" του οφείλουμε να ανατρέξουμε για να καταλάβουμε κάποιους από τους λόγους για τους οποίους η ΕΔΑ αλλά και το ΚΚΕ έφτασαν στο μάτι του κυκλώνα πρακτικά απροετοίμαστοι, αλλά χωρίς αυταπάτες.

Όπως έγραφε και ο Δρακόπουλος: "Η εφεδρική σύνδεση και λειτουργία του Γραφείου της ΔΝΛ λειτούργησε από την πρώτη ημέρα του πραξικοπήματος. Και γιατί η ΔΝΛ δεν χτυπήθηκε τις πρώτες ημέρες σοβαρά από τις συλλήψεις, αλλά και γιατί υπενθύμιζαν μεταξύ τους συνεχώς τα παράνομα ραντεβού τους σε περίπτωση πραξικοπήματος. Επίσης, βρέθηκαν με λίγα χρήματα φυλαγμένα για αυτόν τον σκοπό και με πολύγραφο στη διάθεσή τους. Ενώ το Γραφείο βρέθηκε όχι μόνο ασύνδετο μεταξύ του, αλλά χωρίς ούτε έναν πολύγραφο, ούτε μια δραχμή στη διάθεσή του. [...] Την πρώτη ημέρα και τις αμέσως επόμενες χάθηκε η επαφή μεταξύ μας και με τις οργανώσεις γιατί τα παλιά εφεδρικά ραντεβού που είχαμε σχεδιάσει σε παλιότερη φάση και τα σπίτια συνάντησης δεν τα είχαμε στο μεταξύ επαληθεύσει και επιβεβαιώσει μεταξύ μας. Το τελευταίο διάστημα το σχέδιο επαφής μεταξύ μας περίπτωση πραξικοπήματος, είχε πλήρως ατονίσει... Σχέδιο κινητοποίησης των οργανώσεων της Αθήνας υπήρξε και δουλεμένο τελευταία. Μα καθώς δεν ήταν καλά επεξεργασμένο και συνδυασμένο με την κατάλληλη επαγρύπνηση και με ορθή διάταξη των εφεδρικών μηχανισμών, δεν πρόφτασε να μπει σε εφαρμογή".

Για την Αριστερά, ωστόσο, τα προβλήματα δεν εντοπίζονταν στην απώλεια των αντανακλαστικών των κομμουνιστών για άμεσο και αποτελεσματικό πέρασμα από τη νομιμότητα στην παρανομία. Δεν εντοπίζονταν καν στις όποιες οργανωτικές ανετοιμότητες των μηχανισμών. Η ΕΔΑ, είχε από τα μέσα της προηγούμενης δεκαετίας αποκτήσει άλλες προδιαγραφές, ενός κόμματος που προέτασσε τη συνταγματική νομιμότητα, τους μαζικούς αγώνες και τις διεκδικήσεις για τη δημοκρατία. Δεν οργάνωνε πια τις αναφορές της σε σχέση με τους "επαγγελματίες της επανάστασης" αλλά από τις μάζες, το κίνημα το οποίο οργάνωσε, διαχειρίστηκε και εξέφρασε. Αν τα εφεδρικά ραντεβού δεν λειτούργησαν το βράδυ και τις επόμενες ημέρες της δικτατορίας, δεν οφείλεται στο ότι είχαν "γίνει όλοι εκλογικοί" - όπως δήλωνε εκ των υστέρων ο Δρακόπουλος ή όπως διαβεβαίωνε ο Διαμαντόπουλος ακόμα και στο τελευταίο φύλλο της εφημερίδας, αυτό που κατασχέθηκε.

Δημοκρατικές αριστερές ευαισθησίες

Η χούντα των "μικρών" αιφνιδίασε τους πάντες. Έτσι, στο λάθος τελικά δίλημμα μεταξύ αυταπάτης και πολιτικού ρεαλισμού θα μπορούσαμε σήμερα να αντιτάξουμε άλλες ετοιμότητες πέραν των οργανωτικών. Ετοιμότητες που είχαν να κάνουν με τις δημοκρατικές αριστερές ευαισθησίες οι οποίες ευτυχώς υπερέβαιναν το όποιο κομματικό πλαίσιο. Επί του τυπογραφείου, η "Αυγή" της 21ης Απριλίου ανακοίνωνε στη πρώτη και στην τελευταία σελίδα της, τις συλλήψεις "από στρατιωτικούς των Μ. Γλέζου, Λ. Κύρκου και Αν. Παπανδρέου μεταξύ 2ας και 3ης πρωινής". Στον αιφνιδιασμό, η πρώτη απάντηση πριν από την υποχρεωτική σιγή, ήταν η καταγγελία "Ασυνήθισται κινήσεις στρατιωτικών και αστυνομικών δυνάμεων δίδουν την εντύπωσιν πραξικοπήματος".

Άλλωστε, παρά τις διαπιστωμένες ένδειες των μηχανισμών και τα οξύτατα εσωτερικά προβλήματα, το καλοκαίρι του 1967, το ΠΑΜ και, λίγο αργότερα, ο Ρήγας Φεραίος, αναλάμβαναν δράση...

* Η Ιωάννα Παπαθανασίου είναι ερευνήτρια του ΕΚΚΕ, επιστημονικός συνεργάτης των ΑΣΚΙ

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

ΓΝΩΜΕΣ

ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ

EDITORIAL

ΑΝΑΛΥΣΗ

SOCIAL