Παλαιότερα οι στρατιωτικές δαπάνες λέγονταν πολεμικές και τα υπουργεία Άμυνας ονομάζονταν υπουργεία Πολέμου. Με το πέρασμα του χρόνου, η ορολογία άλλαξε κι αυτό διότι, μετά από δύο παγκόσμιους πολέμους και την ίδρυση του ΟΗΕ, διακηρύχθηκε ως στόχος το τέλος των πολέμων. «Ποτέ πια πόλεμος - Ποτέ πια φασισμός» ήταν η παγκόσμια απαίτηση μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Σήμερα οι στρατιωτικές δαπάνες απορροφώνται κατά κύριο λόγο για πολυδάπανους εξοπλισμούς των ενόπλων δυνάμεων των χωρών. Τα όπλα τελειοποιούνται διαρκώς και είναι υψηλής τεχνολογίας. Έτσι σήμερα η αμυντική επάρκεια μιας χώρας δεν είναι ζήτημα ποσοτικό, αλλά ποιοτικό.
Στη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου ο καλπασμός των στρατιωτικών δαπανών αποδιδόταν αποκλειστικά στον ανταγωνισμό των τότε δύο υπερδυνάμεων. Αν αυτός ο ανταγωνισμός τερματιζόταν, θα τερματιζόταν και το κυνηγητό των εξοπλισμών, υποστήριζαν ορισμένοι. Ωστόσο το γεγονός ότι μεταψυχροπολεμικά οι στρατιωτικές δαπάνες έχουν σημειώσει πρωτοφανή αύξηση δείχνει ότι οι αιτίες είναι βαθύτερες και βρίσκονται μέσα στο ίδιο το κυρίαρχο σύστημα των διεθνών σχέσεων.
Η αναζήτηση της στρατιωτικής ισχύος συντηρεί εντός των μεγάλων δυνάμεων ισχυρά στρατιωτικοβιομηχανικά συμπλέγματα, τα οποία αναπαράγονται στον βαθμό που εκτελούν παραγγελίες των αντίστοιχων κυβερνήσεων και εξασφαλίζουν μερίδιο στο διεθνές εμπόριο όπλων, το οποίο έχει ως παραλήπτες τις μικρότερες και φτωχότερες χώρες. Για να ανθεί το εμπόριο αυτό, χρειάζονται στους εξαγωγείς οι διεθνείς εντάσεις και πόλεμοι.
Η διόγκωση των στρατιωτικών δαπανών σε εθνικό και παγκόσμιο επίπεδο δείχνει ότι, παρά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου και του διπολισμού, ο κόσμος δεν έγινε πιο ασφαλής. Ακόμα ότι η κίνηση προς έναν πολυπολικό κόσμο συνοδεύεται από νέους ανταγωνισμούς και δεν εγγυάται αυτομάτως τη διεθνή ειρήνη.
Η εκτόξευση των παγκόσμιων στρατιωτικών δαπανών σε επίπεδα πολύ πάνω από εκείνα του Ψυχρού Πολέμου μαρτυρεί ότι οι χώρες και σε μεγάλο βαθμό οι κοινωνίες παραμένουν δέσμιες παρωχημένων αντιλήψεων για την διεθνή ασφάλεια, ενώ ιστορικά έχει αποδειχθεί ότι περισσότεροι εξοπλισμοί και μεγαλύτερες στρατιωτικές δαπάνες δεν σημαίνουν μεγαλύτερη ασφάλεια, συχνά σημαίνουν μικρότερη. Γι’ αυτό ανέκαθεν τα κινήματα μιλούσαν ειρήνη μέσω του αφοπλισμού, συμβατικού και πυρηνικού.
Επειδή αμφισβητείται η δυνατότητα του αφοπλισμού, καλό είναι να θυμόμαστε ότι ακόμα και στη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου υπήρξαν συμφωνίες για τον έλεγχο των εξοπλισμών και τη μείωσή τους, με κορυφαία εκείνη για την απόσυρση από την Ευρώπη και την καταστροφή των πυραύλων μέσου βεληνεκούς (1987). Ωστόσο και μεταψυχροπολεμικά είχαμε συμφωνίες για μειώσεις στα στρατηγικά πυρηνικά οπλοστάσια, τις λεγόμενες Start, με πιο πρόσφατη εκείνη ανάμεσα στους Ομπάμα και Μεντβέντεφ, το 2010, που ονομάστηκε Νέα Start.
Επί πολλά χρόνια, μετά τη λήξη του Ψυχρού Πολέμου, σημειώθηκαν σημαντικές μειώσεις στις παγκόσμιες στρατιωτικές δαπάνες, αλλά η τάση αυτή ανεκόπη με την ανάληψη της προεδρίας των ΗΠΑ από τον Τζορτζ Μπους τον νεότερο, που μίλησε για «διαρκή πόλεμο» και έκανε επεμβάσεις στο Αφγανιστάν (2001) και το Ιράκ (2003).
Η νέα τάση εντάχθηκε στο πλαίσιο της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης υπό την ηγεμονία των ΗΠΑ. Λεγόταν χαρακτηριστικά ότι «τα McDonalds για να επιτύχουν χρειάζονται τις McDonell Dοuglas», δηλαδή τις μεγάλες στρατιωτικές βιομηχανίες. Από την άλλη, βήματα προς την επαναστρατιωτικοποίηση σημειώθηκαν στη Ρωσία, ιδιαίτερα στη διάρκεια της προεδρίας Πούτιν.
Ο ΟΗΕ είχε οργανώσει διασκέψεις με θέμα «Ειρήνη και Ανάπτυξη». Παράλληλα, μεγάλα συνδικάτα της Ευρώπης, με πρωτοβουλία των συνδικάτων της Φινλανδίας, είχαν αναπτύξει δράσεις διεκδικώντας τη μετατροπή των πολεμικών βιομηχανιών σε παραγωγούς προϊόντων και υπηρεσιών για ειρηνική χρήση.
Το κίνημα αυτό εντάθηκε μετά τη λήξη του Ψυχρού Πολέμου, με την προβολή της ιδέας του μερίσματος ειρήνης, στα αγγλικά Peace Dividend, από το UNDP, ιδέα που εντάχθηκε και σε κυβερνητικά προγράμματα χωρών.
Ειδικότερα, το 1993, όταν ανέλαβε πρόεδρος των ΗΠΑ, ο Μπιλ Κλίντον υποσχέθηκε τη μεταφορά πόρων από ψυχροπολεμικά προγράμματα σε μη πολεμικά αγαθά και υπηρεσίες. Αυτό, όμως, στην πράξη δεν συνέβη. Αιτία το λεγόμενο στρατιωτικοβιομηχανικό σύμπλεγμα το οποίο συνιστούν μεγάλες εταιρείες, το Πεντάγωνο και πολιτικοί.
Δυστυχώς η νεοφιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση υπό την ηγεμονία των ΗΠΑ τροφοδότησε αντιλήψεις υπέρ της διεθνούς στρατιωτικοποίησης. Ιδού τι έγραφε στην “International Herald Tribune” κορυφαίος Αμερικανός πολιτικός αναλυτής, ο Thomas Friedman: «Για να λειτουργήσει η παγκοσμιοποίηση, η Αμερική δεν πρέπει να διστάσει να δράσει ως η πανίσχυρη υπερδύναμη που είναι, ‘το αόρατο χέρι’ της αγοράς χρειάζεται την αόρατη γροθιά.. τα McDonald’s για να επιτύχουν χρειάζονται τις McDonell Douglas».
Στις συνθήκες αυτές η τάση μείωσης των παγκόσμιων στρατιωτικών δαπανών, τα πρώτα μεταψυχροπολεμικά χρόνια, ανεστράφη και πρώτη φορά το 2004 οι δαπάνες αυτές υπερέβησαν τα επίπεδα του Ψυχρού Πολέμου, αφού είχε προηγηθεί η «κήρυξη πολέμου κατά της τρομοκρατίας» από τον πρόεδρο Τζορτζ Μπους τον νεότερο, που συνοδεύτηκε από τους πολέμους στο Αφγανιστάν (2001) και το Ιράκ (2003).
Η είσοδος του κόσμου σε πολυδιάστατη κρίση, με αφετηρία τις ΗΠΑ το 2008, κατέστησε αναγκαία την αλλαγή πολιτικής των ΗΠΑ και έτσι εξελέγη ο Μπάρακ Ομπάμα, ο πρώτος Αφροαμερικανός πρόεδρος στην ιστορία της χώρας, ο οποίος υποσχέθηκε την αποχώρηση τόσο από το Ιράκ όσο και από το Αφγανιστάν.
Ωστόσο σημαντικές μειώσεις στις στρατιωτικές δαπάνες των ΗΠΑ δεν επιβλήθηκαν από την κυβέρνηση Ομπάμα, ο οποίος, όμως, επανέλαβε τις διαπραγματεύσεις με τη Ρωσία για τον πυρηνικό αφοπλισμό, με αποτέλεσμα το 2010 να υπογραφεί η Νέα Start για δραστικές μειώσεις εκατέρωθεν των διηπειρωτικών πυραύλων, συμφωνία που είναι ευρύτερα γνωστή ως Συμφωνία Ομπάμα - Μεντβέντεφ.
Κάποιοι μηχανισμοί εξακολουθούν να υφίστανται για τον έλεγχο και τη διαφάνεια στις στρατιωτικές δαπάνες. Ειδικότερα ο ΟΗΕ προσκαλεί ετησίως τις χώρες - μέλη να ενημερώνουν για τις στρατιωτικές δαπάνες τους. Το 2016 είχε δοθεί διορία για κατάθεση των σχετικών αναφορών μέχρι τις 29 Απριλίου σε σχέση με τις δαπάνες του 2015. Ωστόσο μέχρι τότε μόνο 37 χώρες είχαν απαντήσει. Τις αναφορές συλλέγει το Γραφείο Θεμάτων Αφοπλισμού (Office for Disarmament Affairs), που συμπληρώνει τα στοιχεία αν χρειαστεί.
Η ανταλλαγή πληροφοριών μεταξύ των χωρών για τις στρατιωτικές δαπάνες θεωρείται αναγκαία από τον ΟΗΕ για την οικοδόμηση της αμοιβαίας εμπιστοσύνης. Αντίστοιχη διαδικασία ακολουθείται και σε επίπεδο περιφερειακών οργανισμών όπως ο ΟΑΣΕ.
Οι πρόσφατες εξελίξεις γύρω από τη Συρία, όπου σημειώθηκαν δύο επιθέσεις, η μία με χημικά όπλα και η άλλη με πυραύλους, υποτίθεται ως απάντηση στην πρώτη, σκόρπισαν νέες ανησυχίες σε όλον τον κόσμο. Έγινε λόγος ακόμα και για το ενδεχόμενο σύρραξης ανάμεσα στις ΗΠΑ και τη Ρωσία, με κίνδυνο εξέλιξής της σε παγκόσμιο πόλεμο.
Γι’ αυτό έχει επείγοντα χαρακτήρα η αναζωογόνηση του παγκόσμιου φιλειρηνικού κινήματος και η Παγκόσμια Εκστρατεία για τις Στρατιωτικές Δαπάνες, την οποία συντονίζει το Διεθνές Γραφείο Ειρήνης, μπορεί να συμβάλει σε αυτήν την κατεύθυνση συνδέοντας τον αφοπλισμό με μεγάλα κοινωνικά και περιβαλλοντικά προβλήματα στη βάση της αντίληψης ότι ειρήνη δεν είναι μόνο η απουσία του πολέμου.
Για τους απαισιόδοξους, που πάντοτε υπήρχαν, ακόμα και στα χρόνια που το διεθνές κίνημα ειρήνης είχε επιτύχει την καθιέρωση της λεγόμενης «διπλωματίας των λαών», παραθέτω στίχους του Νίκου Γκάτσου, που λένε:
«Αλλάζουν οι καιροί, περνούν τα χρόνια
Του κόσμου το ποτάμι είναι θολό
Μα εγώ θα βγω στου ονείρου τα μπαλκόνια»
* Ο Πάνος Τριγάζης είναι μέλος της Κεντρικής Επιτροπής του ΣΥΡΙΖΑ
