Το στρατόπεδο «Παύλος Μελάς» στη Θεσσαλονίκη δεν είναι απλώς ένα από τα εγκαταλειμμένα στρατόπεδα της επικράτειας. Η ανάγκη απόδοσής του στον οικείο δήμο και στην κοινωνία είναι προφανής γιατί κι αυτό καταλαμβάνει ζωτικό χώρο στον πυκνοδομημένο πολεοδομικό ιστό της περιοχής, ενώ παράλληλα διαθέτει κι άλλα πλεονεκτήματα. Χρειάζεται μια ορθολογική διαχείριση στην πολιτική χρήσεων γης.
Αυτός ήταν και ο λόγος που το Τεχνικό Επιμελητήριο/ΤΚΜ και ο Σύλλογος Αρχιτεκτόνων Θεσσαλονίκης, δύο φορείς καθ’ ύλην αρμόδιοι και με καταξιωμένη συμβολή στα κοινά, πάντα πρότειναν την παραχώρηση τέτοιων στρατοπέδων για τη βελτίωση της ποιότητας ζωής. Ως πρόεδρος ή μέλος των διοικήσεών τους συχνά επεσήμανα ότι πολλά στρατόπεδα, ιδιαίτερα κέντρα εκπαίδευσης, δεν εξυπηρετούσαν τον σκοπό της ίδρυσής τους. Κι αυτό διότι η επιλογή της χωροθέτησής τους σε απομακρυσμένες από την παραμεθόριο περιοχές είχε ως βασικό κριτήριο τα οφέλη της τοπικών κοινωνιών, αλλά στην πραγματικότητα «εξυπηρετούσε» την εκλογική πελατεία τοπικών πολιτευτών...
Οι λόγοι όμως που το στρατόπεδο “Π. Μελάς” θα πρέπει να αποκτήσει κοινωφελείς χρήσεις τοπικού και υπερτοπικού χαρακτήρα είναι πολεοδομικοί, αλλά σχετίζονται και με την ανάγκη διατήρησης της ιστορικής συλλογικής μνήμης:
* Η θέση του στις πυκνοδομημένες σήμερα βορειοδυτικές συνοικίες της πόλης και το μικρό ποσοστό των κοινόχρηστων χώρων και του πράσινου ως προς τις δομημένες επιφάνειές τους -μακράν των διεθνώς αποδεκτών συντελεστών- στοιχειοθετούν την αναγκαιότητα της παραχώρησής του.
* Τα κελύφη των κτηρίων με την τυπολογία και μορφολογία των στρατιωτικών εγκαταστάσεων και οι ανοιχτοί χώροι του αποτελούν ζωντανές μαρτυρίες σημαντικών ιστορικών γεγονότων.
Τις τελευταίες δεκαετίες τού 19ου αιώνα και μέχρι την απελευθέρωση του 1912 ήταν εγκατεστημένο εκεί το τουρκικό πυροβολικό. Από το 1881 άρχισε η οργάνωση των υποδομών του σύμφωνα με τα γερμανικά στρατιωτικά πρότυπα. Για τις λατρευτικές ανάγκες των στρατιωτών χτίστηκε το 1903-1904 και το ενδιαφέρον Οθωμανικό Τέμενος Χασάν Φεχμί Πασά.
Το στρατόπεδο ονομάστηκε «Π. Μελάς» παραπέμποντας σημειολογικά στον μακεδονικό αγώνα και στην απελευθέρωση. Μετά την καταστροφική πυρκαγιά της Θεσσαλονίκης, τον Αύγουστο του 1917, χρησιμοποιήθηκε για καταυλισμούς των πυροπαθών. Το ίδιο συνέβη και με τους πρόσφυγες της Μικρασιατικής Καταστροφής πριν αυτοί εγκατασταθούν στους γύρωθεν μόνιμους οικισμούς.
Κατά τη γερμανική κατοχή το στρατόπεδο πέρασε στην Ιστορία ως συνώνυμο της βαρβαρότητας και της κτηνωδίας. Οι ναζί και οι ντόπιοι συνεργάτες τους το μετέτρεψαν σε στρατόπεδο συγκέντρωσης, βασανισμών και απάνθρωπων εκτελέσεων. Αμέτρητα τα θύματα των αγωνιστών! Αλλά και στην περίοδο της χούντας χρησιμοποιήθηκε ως τόπος εικονικών εκτελέσεων...
Ανάλογο ενδιαφέρον παρουσιάζει και η γειτνίασή του με άλλους ιστορικούς χώρους και μνημεία όπως:
* Η Μονή Λαζαριστών, χτισμένη το 1886 από τους μοναχούς του Αγίου Λαζάρου στο Παρίσι. Μετά την αποκατάστασή της το 1997, αποτελεί σημαντικό πολιτιστικό κέντρο, όπου στεγάζονται το Κρατικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, η Δραματική Σχολή και δύο σκηνές του Κρατικού Θεάτρου Βορείου Ελλάδος.
* Το Ζέιτενλικ, ένα σπουδαίο μνημείο αρχιτεκτονικής και ιστορικής μνήμης. Σ’ αυτό εναποτέθησαν τα οστά 20.500 στρατιωτών (Σέρβων, Γάλλων, Βρετανών, Ιταλών και Ρώσων) που υπηρετούσαν στα συμμαχικά στρατεύματα της Αντάντ, των Δυνάμεων της Συνεννόησης του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Εκεί θάφτηκαν και τα οστά των αντιπάλων τους, των Βούλγαρων αιχμαλώτων που πολέμησαν στο Μακεδονικό Μέτωπο. Στο στρατόπεδο αυτό είχαν εγκατασταθεί και οι «συμμαχικές» δυνάμεις, που το 1915 αποβιβάστηκαν στη Θεσσαλονίκη.
* Τόπος εγκατάστασης προσφύγων: Το 1914 έφτασαν εκεί οι πρώτοι πρόσφυγες. Από την ονομασία της περιοχής ο οικισμός τους λεγόταν Λεμπέτ, όπως και το «Δημόσιο Ψυχιατρείο» που πρωτολειτούργησε εκεί το 1919. Την ίδια χρονιά και έως το 1921 άρχισαν να καταφτάνουν στην ευρύτερη περιοχή πρόσφυγες από τον Καύκασο και μετά το ’22 από τη Μικρά Ασία. Έτσι συγκροτήθηκαν οι σημερινές προσφυγικές συνοικίες γύρω από το στρατόπεδο.
Να, λοιπόν, γιατί το στρατόπεδο πρέπει να χρησιμοποιηθεί ως αναπνοή πρασίνου και ως μια κιβωτός πολιτισμού και ιστορικής μνήμης!
Γιάννης Κύρκου Αικατερινάρης, αρχιτέκτων, πρώην πρόεδρος του ΤΕΕ Κεντρικής Μακεδονίας
