Οι πρόσφατες πρωτοβουλίες της ελληνικής κυβέρνησης και η δημιουργία της Ειδικής Γραμματείας Ένταξης των Ρομά, σε συνδυασμό με αυξανόμενες προσπάθειες σε ευρωπαϊκό επίπεδο με αντίστοιχη στόχευση, δείχνουν ότι μια νέα εποχή διανοίγεται για την κοινωνική ενσωμάτωση των Ελλήνων Τσιγγάνων.
Έπειτα από σχεδόν δύο δεκαετίες αδράνειας, οι προσπάθειες αυτές είναι σημαντικές, καθώς ήρθε ο καιρός να μπει ένα τέλος στον κοινωνικό αποκλεισμό της συγκεκριμένης ομάδας, την γκετοποίηση και τις συνθήκες εξαθλίωσης στις οποίες ζουν πολλά μέλη της, προς όφελος της τοπικής ανάπτυξης και ειρήνης, της κοινωνικής δικαιοσύνης και των δικαιωμάτων.
Προσωπική εμπειρία με κοινότητες Ρομά τα τελευταία χρόνια δείχνει ότι η συγκυρία της κρίσης μπορεί να λειτουργήσει και ευνοϊκά. Η έλλειψη επαγγελματικής προοπτικής με την κατάρρευση των επαγγελμάτων του πλανόδιου γυρολόγου και του μικρέμπορα έχει δημιουργήσει την ανάγκη εκπαίδευσης και την αναζήτηση μισθωτής εργασίας. Η επιθυμία της ένταξης και της άρσης του αποκλεισμού διακρίνεται ξεκάθαρα. Τα εμπόδια όμως είναι συνήθως αδιαπέραστα για όσους θέλουν να ξεφύγουν από την εξαθλίωση.
Οι πληθυσμοί των Ρομά έχουν αντιμετωπίσει διαχρονικά τον ρατσισμό και την περιθωριοποίηση, ενώ οι παραβιάσεις των δικαιωμάτων τους αποκτούν πολλές φορές καθολική μορφή. Μόνο το γεγονός ότι κάποιος είναι «γύφτος» μπορεί να του στερήσει το δικαίωμα στην εργασία, να τον φέρει πολύ συχνότερα σε κάποιο αστυνομικό τμήμα, να του φορτώσει μεγαλύτερη ποινή.
Η γκετοποίηση γίνεται τόσο το αίτιο όσο και το αποτέλεσμα, δημιουργώντας έναν κύκλο αποκλεισμού που είναι δύσκολο να σπάσει. Για τους λόγους αυτούς, η κυβέρνηση έχει θέσει προτεραιότητα την αντιμετώπιση της ακραίας φτώχειας, η οποία συναντάται κατ’ εξοχήν στους πληθυσμούς αυτούς, ενώ οι ευρωπαϊκοί θεσμοί υλοποιούν προγράμματα ένταξης και ενίσχυσης της πρόσβασης σε αγαθά όπως η Δικαιοσύνη.
Η έμφαση των ευρωπαϊκών προγραμμάτων έχει στραφεί προς στρατηγικές και πρωτοβουλίες σε τοπικό επίπεδο που θέτουν ως απαραίτητη προϋπόθεση τη συμμετοχή των ίδιων των Τσιγγάνων καθώς και τη μεταφορά εξουσίας προς τις κοινότητές τους. Στόχος γίνεται η ενδυνάμωση μέσω της οποίας οι ίδιοι οι Ρομά θα διεκδικήσουν ενεργά τα δικαιώματά τους, ενώ ταυτόχρονα θα συμμετάσχουν (επιτέλους!) στον σχεδιασμό και την υλοποίηση πολιτικών που τους αφορούν. Οι ομάδες γίνονται δηλαδή δρώντα υποκείμενα και αποκτούν εξουσία.
Με τον τρόπο αυτόν υποκαθίσταται η παραδοσιακή αντίληψη της προστασίας των δικαιωμάτων. Οι αποκλεισμένες εθνοπολιτισμικές ομάδες δεν αντιμετωπίζονται πλέον ως αντικείμενα του νόμου και των πολιτικών του κράτους, τα οποία χρειάζονται προστασία ως θύματα. Ταυτόχρονα, προσεγγίσεις που κάνουν λόγο για τη “διαχείριση της ετερότητας” αναπαράγουν λογικές ένταξης από-τα-πάνω και αντικατοπτρίζουν την πλευρά των πλειοψηφικών και κυρίαρχων ομάδων, αφού ο έχων την εξουσία διαχειρίζεται.
Οι περισσότερες πολιτισμικά μη κυρίαρχες ομάδες, όπως οι Ρομά, απαιτούν από το κράτος αναγνώριση και σεβασμό των πολλαπλών τρόπων συμμετοχής τους στον δημόσιο χώρο. Βασική τους διεκδίκηση είναι η εμπλοκή τους στα κοινά με τρόπο που δεν θα τους αναγκάζει να ενσωματωθούν στο κυρίαρχο σύστημα (δηλαδή να αφομοιωθούν). Οι διεκδικήσεις αυτές ζητούν την αναπροσαρμογή των κυρίαρχων μορφών συμμετοχής με τρόπο που θα τους επιτρέπει να συμπράξουν διατηρώντας τις ταυτότητές τους και τις παραδοσιακές πρακτικές τους.
Αυτό σημαίνει ότι τοπικές και περιφερειακές αρχές θα πρέπει να αντιληφθούν πως για την ένταξη των αποκλεισμένων ομάδων δεν αρκεί το «εμείς είμαστε ανοιχτοί σε όλους». Το σπάσιμο του αποκλεισμού δεν προϋποθέτει ούτε βία, αλλά τη δημιουργία ευνοϊκών προϋποθέσεων για την αμοιβαία προσέγγιση και τον τερματισμό της περιθωριοποίησης και του αποκλεισμού. Η λογική αυτή άλλωστε περιγράφεται τόσο από τις ευρωπαϊκές όσο και από τις εθνικές πολιτικές ένταξης.
Το στοίχημα λοιπόν είναι η αναπροσαρμογή των μορφών ενεργού συμμετοχής στις διαδικασίες λήψης των αποφάσεων, ώστε να πάψει ο φαύλος κύκλος της αναπαραγωγής του αποκλεισμού. Η επιτυχία μιας τέτοιας προσπάθειας θα έχει πολλαπλά οφέλη, τόσο για τις τοπικές αρχές -εφόσον θα μειωθεί σημαντικά το κόστος εξυπηρέτησης των αποκλεισμένων- όσο και για τους ίδιους τους αποκλεισμένους, αλλά και συνολικότερα για τις τοπικές κοινωνίες και την ανάπτυξή τους.
Χρήστος Ηλιάδης, Δρ. Πολιτικής Επιστήμης, μέλος του Δ.Σ. της Ελληνικής Ένωσης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου
