Σήμερα οι περισσότεροι καλλιτέχνες και θεωρητικοί αντιμετωπίζουν την πληθωριστική μεταμοντέρνα πνευματική παραγωγή των τελευταίων δεκαετιών μάλλον θετικά. Τη βλέπουν ως την απαραίτητη θετικιστική αναδιάρθρωση των ετερόνομων και ασύμβατων μεταξύ τους υλικών της εποχής μας σε ένα κατανοητό αφήγημα, περίπου ανάλογη με το μοντέλο της συνολικής πολιτικής και κοινωνικής μεταπολεμικής διευθέτησης.
Οι «Ξεχωριστοί άνθρωποι», στους οποίους αναφέρονται τα δοκίμια του Έρικ Χομπσμπάουμ, είναι κατά κανόνα συνηθισμένοι άνθρωποι, που με τους αγώνες τους έβαλαν τη σφραγίδα τους στην Ιστορία. Είναι υφαντουργοί, λιμενεργάτες, ανθρακωρύχοι, τσαγκαράδες, ράφτες, ξυλουργοί κ.λπ., «φτωχοί άνθρωποι» οι οποίοι συγκροτούν το μεγάλο σώμα των κινημάτων αντίστασης και εξέγερσης, που έπαιξαν έναν σημαντικό ρόλο στην κοινωνική σκηνή. Διασώζοντας από τη λήθη τα υλικά, τη ζωή και τους αγώνες αυτών των ξεχωριστών ανθρώπων, ο ιστορικός φωτίζει ταυτόχρονα ένα νέο πεδίο μελέτης της Ιστορίας. Το ίδιο κάνει και ο καλλιτέχνης. Τα έργα τέχνης είναι όπως τα βιβλία. Δεν αξίζει να «διαβάσουμε» όσα από αυτά δεν μας αντιστέκονται. Τα δοκίμια του Χομπσμπάουμ, όπως και το συνολικό έργο του Γιάννη Κουνέλλη (1936-2017), καλύπτουν μια μεγάλη ποικιλία θεμάτων και επιχειρούν να απαντήσουν σε πολλά και σύνθετα ερωτήματα: Ποιο νόημα είχε και πόσο αποτελεσματικό ήταν το σπάσιμο των μηχανών ως πρώιμη μορφή εργατικής πάλης στις αρχές της βιομηχανικής εποχής; Πώς ερμηνεύονται ο περιβόητος πολιτικός ριζοσπαστισμός και η μεγάλη μαχητικότητα των παπουτσήδων τον 19ο αιώνα;
Με τον θάνατο του Γιάννη Κουνέλλη κλείνει με ερωτηματικά ένας δημιουργικός κύκλος της εποχής μας. Εμείς, μέσα από τη σταδιακή κατανόηση του έργου του, γινόμαστε σοφότεροι, αλλά και πιο φτωχοί από ανακοινώσιμη εμπειρία. Η αντίληψη της τέχνης ως εργαλείου ανάγνωσης και αποκατάστασης του αστερισμού των οπτικών θραυσμάτων της κοινής μας μεταπολεμικής πείρας υπήρξε κεντρικής σημασίας για τον Γιάννη Κουνέλλη. Η βαθιά διαλεκτική ερμηνεία της φύσης και του πολιτισμού μέσα από τα φυσικά και τα τεχνολογικά προσδιορισμένα υλικά που χρησιμοποιεί, και από την επίκληση με όλα τα μέσα τής αναγκαιότητας της ποίησης και της φιλοσοφικής πράξης, χρησίμευσε ταυτόχρονα ως κρίσιμη προϋπόθεση για τη «φτωχή» τέχνη του, αλλά και ως έναυσμα και πρότυπο για μια σημαντική μερίδα της επόμενης και μεθεπόμενης γενιάς καλλιτεχνών.
Προσπαθώντας να ανιχνεύσει και να διασώσει από τα ερείπια του πολιτισμού, που είναι σκορπισμένα στον ορίζοντα της Ιστορίας, τα πιο λεπτά της αποτυπώματα, τα «ουτοπικά κατάλοιπά» της, ο νεωτερικός καλλιτέχνης αναγκάζει, μέσα από την επίμονη εργασία του, τις πιο λεπτές ποιότητες του ιστορικού χρόνου και ταυτόχρονα τις πιο σπαρακτικές να αναδυθούν: π.χ. τη δικαιοσύνη. Αυτές οι ποιότητες εξακολουθούν να διατηρούνται και να εκτείνονται στη "μακρά" ιστορική περίοδο αδρανείς αλλά όχι νεκρές, περίπου ως «κόκκινα βέλη», όπως αποκάλεσε κάποτε τα ορατά ίχνη τους ο Ernst Bloch. Παραμένουν εκεί ουσιαστικά ανεκπλήρωτες, ως κρυπτογραφήματα, ως αδιάγνωστες κοινωνικές κατασκευές και ταυτόχρονα ως υψηλή τέχνη.
Η Τέχνη και η Ιστορία εξετάζουν, με τον τρόπο της η καθεμία, τις μορφές και τα μεγέθη των fait social, δηλαδή των κοινωνικών πραγματώσεων, τις μετακινήσεις και τις αποστερήσεις τους αλλά και τους τρόπους αντίστασης -αισθητικής, πολιτικής, ακόμη και βιολογικής- που ενεργοποιήθηκαν στο εσωτερικό τους.
Ενώ η ένταση των σημερινών πολιτικών αιτημάτων για δικαιοσύνη δεν μπορεί να κορυφωθεί ούτε να υπερεκτιμηθεί, υπό το φως της παρούσας βραχυκυκλωμένης συνθήκης, τα μέσα της καλλιτεχνικής διαμαρτυρίας είναι περισσότερο από ποτέ πλούσια και ποικιλόμορφα. Με τον τρόπο τους οι τέχνες και η μόρφωση μπορούν να μας επιτρέψουν να οριοθετήσουμε εναλλακτικές λύσεις για το βασανιστικό παρόν και το ασαφές μέλλον μας. «Η διαδικασία της μάθησης είναι κάτι που μπορεί να υποκινηθεί, κυριολεκτικά, σαν μια εξέγερση» γράφει κάπου η Audre Lorde. Αυτό είναι κάτι που θα άρεσε εξίσου στον Γιάννη Κουνέλλη και στον Έρικ Χομπσμπάουμ.
Τριαντάφυλλος Τρανός, ζωγράφος - εκπαιδευτικός.
