Πώς αν τις γένηται πλούσιος;
Εάν των επιθυμιών έσται πένης
Δημόκριτος
Μοιάζει μια λογική παραδοχή: Δεν μπορεί να μειωθεί το χρέος χωρίς ανάπτυξη. Αλλά δεν υπάρχει ανάπτυξη σε καθεστώς λιτότητας. Άρα πρέπει να σταματήσει η λιτότητα για να υπάρξει ανάπτυξη για να μειωθεί το χρέος. Το πρώτο βήμα λοιπόν για να μπούμε σ’ έναν «ενάρετο» κύκλο είναι το τέλος της λιτότητας (της λιτότητας για τους πολλούς, εννοείται, για τους πλούσιους δεν υπήρξε ποτέ λιτότητα). Αυτό είναι ένα γενικό αίτημα του ελληνικού λαού και όχι μόνο. Aπλώνεται πια σε όλη την Ευρώπη, σε όλον τον πλανήτη. Είναι μια γενική διεκδίκηση κατά του νεοφιλελευθερισμού που κοντεύει να συμπληρώσει 40ετία καταδυνάστευσης και καταλήστευσης των λαών και μάλιστα όχι μόνο στις φτωχές αλλά και στις πλούσιες χώρες. Ο λόγος είναι απλός: ο πλούτος υπό μορφήν χρήματος πάει στις τσέπες όλο και πιο λίγων κι αυτό εις βάρος βέβαια των πολλών, εις βάρος και της πραγματικής οικονομίας. Αμύθητα πλούτη που ανήκουν σε ελαχίστους «παρκάρονται» αδρανοποιημένα σε φορολογικούς παραδείσους, ενώ η αξιοποίηση ακόμη και ενός μικρού μόνο μέρους τους θα μπορούσε να εξαλείψει τη φτώχεια και την αρρώστια στον άρρωστο πλανήτη Γη.1
Αλλά, πριν προχωρήσω, πρέπει να κάνω μια γλωσσική παρατήρηση: Στις χώρες του ανεπτυγμένου καπιταλισμού (Ευρώπη, Αμερική) δεν υπάρχει -σ' αυτά τα συμφραζόμενα- η λέξη ανάπτυξη αλλά η λέξη αύξηση ή καλύτερα μεγέθυνση (αγγλικά growth, γαλλικά croissance, ισπανικά crecimiento κ.λπ.). Εδώ όμως είναι το πρόβλημα: Δεν υπάρχει χώρος για παραπέρα αύξηση της κατανάλωσης των πόρων της γης, αν θέλουμε τη σωτηρία της ζωής πάνω σ’ αυτόν τον μοναδικό πλανήτη. Ο λόγος είναι απλός: Οι πόροι του πλανήτη είναι πεπερασμένοι. Αν εξαιρέσουμε το νερό, τον άνεμο, τον ήλιο και ό,τι άλλο θεωρείται ανακυκλώσιμο, όλες οι άλλες πρώτες ύλες ή μορφές ενέργειας αργά ή γρήγορα θα τελειώσουν.
Άρα; Τι κάνουμε; Παραιτούμαστε από την ανάπτυξη / μεγέθυνση και δοξάζουμε τη λιτότητα; Δηλαδή δεχόμαστε τη διαιώνιση του πιο πρόσφατου μοντέλου ως "μονόδρομου", όπως τόσες φορές Έλληνες και ξένοι πολιτικοί προσπάθησαν να μας πείσουν; Yπάρχουν όμως δυο όψεις στην ανάπτυξη: η απεχθής, δηλαδή η νεοφιλελεύθερη, και η ευπρόσδεκτη, δηλαδή η βιώσιμη και δίκαιη.
Η απεχθής νεοφιλελεύθερη ανάπτυξη
Είναι αυτή που θεωρείται καλή αρκεί να παράγει κέρδη. Επομένως, είναι το αντικείμενο του πόθου κάθε κυβέρνησης ενσωματωμένης στο σύστημα (και ποια άλλωστε δεν είναι;). Οτιδήποτε ταιριάζει σ’ αυτόν τον απλό κανόνα είναι καλώς καμωμένο. Σ’ αυτά περιλαμβάνονται «αθώες» δραστηριότητες, όπως η εξόρυξη ορυκτών καυσίμων, που ωστόσο είναι οι πρώτοι υπεύθυνοι για το φαινόμενο του θερμοκηπίου, δηλαδή για την καταστροφή του πλανήτη, ακόμα όμως και οι πόλεμοι, η μαστροπεία και το τράφικιν, τα ναρκωτικά, το εμπόριο οργάνων (δηλαδή η απαγωγή ανθρώπων για να τους αφαιρέσουν τα όργανα και να τα μοσχοπουλήσουν για μεταμοσχεύσεις), το εμπόριο πολιτισμού και κυρίως αθλητισμού, οι καταστροφές παντός είδους (π.χ. η καταστροφή υπερχιλιόχρονων δασών και των υπόγειων υδάτων στις Σκουριές για την εξόρυξη χρυσού!) κ.λπ. κ.λπ. Πρόσφατα μάλιστα προστέθηκε κι άλλη μια μορφή «ανάπτυξης». Παίρνεις μια έγκυο φοράδα, της κάνεις μια γενναία αφαίμαξη -μερικές φορές και μέχρι θανάτου- και πουλάς το αίμα σε κτηνοτροφικές μονάδες για τη βελτίωση των προϊόντων τους. Κέρδη τρελά και επομένως «ανάπτυξη»! Φρίκη!
Η βιώσιμη ανάπτυξη
Υπάρχει, λοιπόν, λιτότητα και λιτότητα: για παράδειγμα, επενδύσεις στην εξόρυξη / κατανάλωση μη ανακυκλώσιμων υλικών, όπως το πετρέλαιο, αλλά και στην καταστροφή της ζωής στον πλανήτη, όπως π.χ. η καταστροφή του Αμαζόνιου που είναι μοναδικός πνεύμονας για όλο τον πλανήτη ) αλλά υπάρχουν και επενδύσεις στις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας που είναι άκρως επιθυμητές για τους αντίθετους λόγους . Επομένως λέμε ναι στη λιτότητα (αυστηρά μάλιστα) στις μη ανανεώσιμες -μέχρι την πλήρη κατάργηση της κατανάλωσής τους- όχι στη λιτότητα προκειμένου για επενδύσεις στις ανανεώσιμες ή ναι στον πολιτισμό, όχι στην εμπορευματοποίηση του πολιτισμού και του αθλητισμού κ.ο.κ. Ή ναι στον εθελοντικό οικογενειακό προγραμματισμό μετά από μια παγκόσμια ενημερωτική εκστρατεία για το πρόβλημα του υπερπληθυσμού, όχι στις συνειδητές γενοκτονίες, που προκαλούν τα αφεντικά του πλανήτη, είτε άμεσα -με τους πολέμους- είτε έμμεσα, με τη δημιουργία των κατάλληλων συνθηκών (πείνα, αρρώστιες, ανεργία κ.λπ.) για τη δραστική μείωση του πληθυσμού του πλανήτη.
Είμαι λοιπόν υπέρ της ανάπτυξης αλλά και υπέρ της λιτότητας. Για να το πώ με τη διατύπωση του Γάλλου φιλόσοφου Σερζ Λατούς, υπέρ της λιτής αφθονίας.3 Με άλλα λόγια, πρέπει να μάθουμε (όλοι, αλλά προπάντων η νέα γενιά) να μισούμε οτιδήποτε καταστρέφει τη φύση και τις κοινωνίες των ανθρώπων στο όνομα της «ανάπτυξης» (μεγέθυνσης, δηλαδή, των κερδών τους) και να απαιτούμε από τις κυβερνήσεις τον περιορισμό μέχρι και την απόλυτη κατάργηση ή εξαφάνιση τους. Από την άλλη, όσο πιο πολύ αναπτύσσονται οι ΑΠΕ και ο πολιτισμός του σεβασμού στη φύση γενικότερα -όπως μας διδάσκουν οι περιφρονημένοι «βάρβαροι» αυτόχθονες της Αμερικής, της Ασίας και της Αυστραλίας- τόσο το καλύτερο.
Δίκαιη ανάπτυξη
Η δίκαιη ανάπτυξη δεν είναι κάτι νέο: Ανάγεται στο παμπάλαιο ζήτημα της κατανομής του εισοδήματος και επομένως της κοινωνικής δικαιοσύνης. Άρα πρόκειται για την ευπρόσδεκτη μορφή ανάπτυξης που μειώνει τις κοινωνικές διαφορές, που μεταφέρει δηλαδή πλούτο από τους πλούσιους στους φτωχούς (και όχι το αντίθετο), όπως έγινε στα χρόνια της διακυβέρνησης του Ρούζβελτ με το New Deal (βλ. The Conscience of a Liberal του P. Crugman). Aυτό που πρέπει να προστεθεί στη σημερινή εποχή -και μάλιστα με ιδιαίτερη έμφαση- είναι ότι η δίκαιη ανάπτυξη είναι επιθυμητή μέσα στο πλαίσιο της βιώσιμης ανάπτυξης και μόνο. Δεν μπορούμε δηλαδή να θυσιάζουμε το μέλλον για κάποιο πρόσκαιρο όφελος. Ιδίως αν αυτό το μέλλον δεν είναι μακρινό, αφού, όπως φαίνεται στη σημείωση 2, οι εκτιμήσεις των ειδικών δεν μας δίνουν περισσότερο από 100 χρόνια (!) επιβίωσης, αν συνεχίσουμε στον δρόμο της απεχθούς ανάπτυξης. Άρα η απεχθής ανάπτυξη, ακόμα και η δίκαιη ανάπτυξη, δεν μπορεί να υπάρχει εις βάρος της βιώσιμης ανάπτυξης με το επιχείρημα «έχουμε καιρό». Δεν έχουμε καιρό!
Συμπέρασμα
Θα μπορούσαμε λοιπόν, σαν συμπέρασμα / σύνθημα δράσης, να πούμε: Όχι στη μεγέθυνση, ναι στην ανάπτυξη, όπου με την έννοια μεγέθυνση θα εννοούμε την απεχθή ανάπτυξη, ενώ με την έννοια ανάπτυξη θα εννοούμε την ευπρόσδεκτη βιώσιμη και δίκαιη ανάπτυξη. Ας σημειώσουμε εδώ ότι στην έννοια της αέναης μεγέθυνσης έχει αναφερθεί ο Μαρξ, παρουσιάζοντας τον καπιταλισμό σαν ένα υποζύγιο που κινείται με ένα καμουτσίκι που δεν σταματάει ποτέ, χωρίς όμως να συλλάβει -1,5 αιώνα πριν!- την τεράστια σημασία που είχε η ορθή αυτή διαπίστωσή του για την επιβίωση της ανθρωπότητας και της ζωής γενικότερα στο μοναδικό σπίτι όλων μας, τον πλανήτη Γη, που δεν έχει άπειρους πόρους, με την εξαίρεση φυσικά των ΑΠΕ κ.λπ. Μόνο προς το τέλος της ζωής του κάτι κατάλαβε (ο Μαρξ), αλλά ήταν απελπιστικά μόνος για να έχει αυτό οποιαδήποτε συνέπεια στην πολιτική ζωή και δράση της εποχής. Πολύ αργότερα υιοθετήθηκε από τις οικονομικές σχολές η «θεωρία του ποδήλατου» που ταυτίζεται ουσιαστικά με τη θεωρία του καμτσικιού που είχε διατυπώσει ο Μαρξ. Το ποδήλατο, αν δεν προχωρήσει, πέφτει. Αυτό σημαίνει ότι ο καπιταλισμός χωρίς μεγέθυνση καταρρέει. Για όλους τους πιο πάνω λόγους, η αέναη μεγέθυνση αποκλείεται, άρα ο καπιταλισμός τά 'φαγε τα ψωμιά του: Καπιταλισμός και συνέχιση της ζωής στον πλανήτη Γη αλληλοαποκλείονται.
1 Το πιο πρόσφατο και τρομακτικό στοιχείο από την Oxfam που επιβεβαιώνει του λόγου το αληθές: 5 άτομα(!) διαθέτουν σήμερα (στοιχεία 2016) τόσο πλούτο όσο οι κάτοικοι του φτωχότερου μισού του πλανήτη (3,6 δισ. άνθρωποι!). Πέρσι (στοιχεία 2015) ο αντίστοιχος αριθμός ήταν 62 άτομα. Πρόπερσι ήταν 84 και το 2010 ο αριθμός των κροίσων ήταν 388. Ο πλούτος τους πέρσι αυξήθηκε κατά 44%, ενώ αντίστροφα των φτωχών μειώθηκε κατά 41% (Οxfam: Συνομοσπονδία 18 ΜΚΟ για την καταπολέμηση της φτώχειας. Ιδρύθηκε το '42 στο Λονδίνο για την καταπολέμηση της πείνας).
2 Σερζ Λατούς, Προς μια κοινωνία της λιτής αφθονίας, Εκδόσεις των συναδέλφων, Αθήνα, 2013. βλ. επισης. και: Κάρλος Τάιμπο, Η πρόταση της αποανάπτυξης Εκδόσεις των συναδέλφων, Αθήνα, 2012.
