Αξέχαστες «συναντήσεις» διαδραματίστηκαν στο ταξίδι μας στα ελληνόφωνα χωριά της Κάτω Ιταλίας. Αναπάντεχες συναντήσεις με τόπους στην Ευρώπη που αντιστέκονται στην παγκοσμιοποίηση, ακόμα και στις τηλεοράσεις της! Κεραίες δεν είδαμε πολλές -ανυπακοή και αυτή στους «αυταπόδεικτους» τρόπους ζωής μας.
Στο κάτω άκρο της Ιταλίας η υπανάπτυξη του περίφημου Mezzogiorno ξεθωριάζει μπροστά στο μεγαλείο της Magna Graecia, ολοζώντανο εδώ και 3.000 χρόνια, επίμονο και αυτοδύναμο. Οι απόγονοι των ημερών της Μεγάλης Ελλάδας δεν έχουν εκλείψει, αν και η ελληνόφωνη γεωγραφική περιοχή έχει συρρικνωθεί πολύ τους τρεις τελευταίους αιώνες. Ενώ απλωνόταν στην περιοχή της κεντρικής Ιταλίας, που πρόσφατα μάλιστα δοκιμάστηκε από καταστροφικούς σεισμούς, τώρα εμμένει πια μόνο στο τακούνι και στη μύτη της “μπότας” του χάρτη της Ιταλίας. Σε αυτούς τους λίγους εναπομείναντες πυρήνες ο έξω κόσμος φαντάζει πολύ μακρινός. Οι ελληνόφωνες εστίες της Κάτω Ιταλίας διαφυλάσσουν πεισματικά την ταυτότητα και τη μειονοτική γλώσσα τους, συχνά στις ονομασίες των χωριών (όπως Calimera, Sternatia, Castrignano dei Greci, Pentedattilo, Roccaforte del Greco, Chorio di Roghudi), και πάντα στους συλλόγους τους.
Στο Salento της Απουλίας εντοπίζεται η Graecia Salentina, στο τακούνι της “μπότας” του χάρτη, ενώ στη “μύτη” της, στην Bovesia, νότια του Aspromonte της Καλαβρίας, βρίσκουμε σκαρφαλωμένα τα περισσότερα χωριά, σαν νησάκια απομονωμένα, οριοθετημένα από ποτάμια και βουνοκορφές αντί για θάλασσα. Ακόμα και διπλανά ορεινά χωριά διαχωρίζονται από χαράδρες και κορυφογραμμές κι επικοινωνούν μόνο μέσω του κεντρικού και συνήθως παραλιακού αυτοκινητοδρόμου. Συνενώνονται όμως από τις ελληνοκεντρικές κουλτούρες και παραλλαγές μιας διαλέκτου από ανάμεικτα ελληνικά και ιταλικά, με λατινικούς χαρακτήρες, που λέγεται Griko στην Απουλία και Grecanica στην Καλαβρία.
Η ασέβεια στην παγκοσμιοποίηση είναι το άλλο πρόσωπο του σεβασμού, ή μάλλον της περηφάνιας, για τη μακραίωνη παράδοση. Τα μέρη του Πυθαγόρα, Crotone και Metaponte, δεν έχουν απλώς το άγαλμά του να δεσπόζει (στη μικρή πλατεία του Galitsiano της Καλαβρίας), τα Ηραία και τους αρχαιοελληνικούς θησαυρούς στα συγκλονιστικά εθνικά μουσεία του Taranto και του Reggio Calabria, αλλά αναπαράγουν διαρκώς ζωντανή παράδοση και γλώσσα ελληνική. Τα χωριά της Κάτω Ιταλίας χτίζουν ναούς ορθόδοξους, εθνογραφικά μουσεία και βιβλιοθήκες, οργανώνουν φεστιβάλ μουσικής και χορού, φιλοξενούν και ξεναγούν.
Λιγοστοί οι κάτοικοι, παρακαλούν τους Έλληνες επισκέπτες να μην τους λησμονούν. Όμως η ελληνική πολιτεία μάλλον παραμελεί τη ζωντανή παράδοση της Magna Graecia. Δεν ακούσαμε τίποτα για θεσμοθετημένες σχέσεις με την Ελλάδα, ούτε καν για την τόσο κοινή αλλού αδελφοποίηση πόλεων ή χωριών. Ακούσαμε, αντίθετα, για τη νέα γενιά που αρκείται στα ιταλικά και φεύγει προς τις πόλεις αφήνοντας στους γηραιότερους να λειτουργούν τις εκκλησίες, τα μουσεία, τις βιβλιοθήκες, τους ξενώνες και τα ταβερνάκια, όπως βέβαια και την τοπική παραγωγή, αλλά και να επιμένουν στο προνόμιο και την περηφάνια να μιλούν την ελληνική γλώσσα στις ιδιόμορφες διαλέκτους της περιοχής. Άραγε, για πόσο ακόμα;
Λείπουν και οι κοινωνικοί επιστήμονες και ερευνητές (εκτός από λίγα γλωσσικά δοκίμια), από τότε που, τη δεκαετία του 1970, η Ανζέλ Μεργιανού ενδιαφέρθηκε για τα χωριά και δημοσίευσε το εθνογραφικό βιβλίο της Ταξιδεύοντας στα ελληνόφωνα χωριά της Κάτω Ιταλίας (εκδ. Ακρίτας, 1996). Αντί για επιστημονικά δοκίμια δεσπόζουν όμως τα ποιήματα και τα τραγούδια, στην παράδοση της ταραντέλλας.
Μπορεί τα φεστιβάλ να οργανώνονται κάθε Αύγουστο, και μάλιστα με γλέντια τρικούβερτα εκ περιτροπής σε κάθε χωριό, όμως οι άνθρωποι αυτών των τόπων τραγουδούν συνεχώς στις πλατείες, με το ταμπορέλο και τη ζαμπόνια ή το μικρό ακορντεόν με τον ρόμβο ζωγραφισμένο μπροστά.
Αλληλεπιδρούν με μουσικούς από την Ελλάδα. Οι Encardia, ας πούμε, δημιουργούν κάποιο αντίβαρο στην αδιαφορία της πολιτείας. Στις συχνές συναυλίες και τα φεστιβάλ ακούσαμε κι εμείς τραγούδια συγκινητικά, από το Corigliano d’ Otranto της Απουλίας μέχρι το απόκρημνο Galitsiano της Καλαβρίας.
Εκείνο το υπέροχο τραγούδι «Έλα, έλα μου κοντά» (Èla èlamu condà) είναι επίμονα χαραγμένο στη μνήμη της επισκέπτριας όσο και τα βουνά, τα ποτάμια, τα πέτρινα σπιτάκια και οι όμορφες φυσιογνωμίες των ανθρώπων με τα γαλαζοπράσινα μάτια... Αξίζει να το ακούσετε, να γευτείτε τη μειονοτική γλώσσα και το συγκινησιακό βάρος με φόντο τα βουνά και τις χαράδρες των ελληνόφωνων χωριών της Καλαβρίας: https://www.youtube.com/watch?v=OU4lSW7waFM
Λίλα Λεοντίδου, διδάσκει Πολιτιστικές Γεωγραφίες της Μεσογείου στο Tμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Διεθνών Σχέσεων του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου
