Ένα ερώτημα πλανιέται σαν... φάντασμα πάνω από την Ευρώπη μετά τις προεδρικές εκλογές στην Αυστρία και το δημοψήφισμα στην Ιταλία. Πού οδηγείται τελικά η Ευρώπη; Τι είναι αυτό που σπρώχνει την Ακροδεξιά στους προθαλάμους της εξουσίας στην Αυστρία, τη Γαλλία, την Ολλανδία και αλλού; Και τι είναι αυτό που οδηγεί εκατομμύρια πολίτες να ψηφίζουν μαζικά και μαχητικά "όχι" σε δημοψηφίσματα, αδιαφορώντας πολλές φορές για το συγκεκριμένο ερώτημα, στο οποίο καλούνται να απαντήσουν;
Είναι η ίδια η Ευρώπη ή μάλλον το... φάντασμά της αυτό που ρίχνει βαριά τη σκιά του στη Γηραιά Ήπειρο, τρομάζει και μετατρέπει τα όνειρα των λαών της σε εφιάλτες. Είναι η σημερινή Ευρώπη, η οποία, εγκλωβισμένη στις νεοφιλελεύθερες εμμονές της, στη Μέρκελ, τον Σόιμπλε και το ΔΝΤ, στο όνομα των κανονισμών μετατρέπει σε κανόνα την ξενοφοβία, τη φτώχεια και την ανασφάλεια.
Ασχολείται με τις... τιμές και όχι τις αξίες, με το κέρδος των λίγων και όχι τις ανάγκες των πολλών, με τους αριθμούς και όχι τους ανθρώπους. Και εκθεμελιώνει έτσι το μοντέλο οργάνωσης των κοινωνιών και το επίπεδο ζωής των ανθρώπων έτσι όπως διαμορφώθηκαν μετά τον πόλεμο. Και όταν κυριάρχησαν όλα αυτά, τότε άρχισαν να πέφτουν σαν... βροχή τα "όχι" των πολιτών. Κάποια ήταν καθαρά, άλλα ανεξήγητα και αντιφατικά και άλλα εντελώς απρόσμενα, «αόρατα» από τα ραντάρ των εταιρειών δημοσκοπήσεων, που δεν ήταν... ελληνικές. Όλα όμως ήταν ηχηρά, προκάλεσαν αναταράξεις και έγιναν κόντρα στις επιδιώξεις και τις διαθέσεις των πάσης φύσεως κατεστημένων.
Πιο πρόσφατο, αυτό των Ιταλών στο δημοψήφισμα της περασμένης Κυριακής. Ένα "όχι" συντριπτικό, που οδήγησε ήδη σε παραίτηση, ακόμα και σε προσωρινή ή μόνιμη αποστρατεία τον πρωθυπουργό της χώρας Ματέο Ρέντζι. Και απειλεί να βυθίσει την Ιταλία, την τρίτη μεγαλύτερη οικονομία της Ευρωζώνης, σε μια βαθιά πολιτική κρίση με απρόβλεπτες συνέπειες για την ίδια αλλά και για ολόκληρη την ευρωπαϊκή οικονομία.
Το φαινόμενο δεν είναι μοναδικό. Ούτε είναι σημερινό ή χθεσινό. Τα τελευταία χρόνια το "όχι" έχει γίνει πλέον «κανόνας», που τηρείται σχεδόν ευλαβικά από τους ψηφοφόρους όταν καλούνται να πάρουν θέση σε δημοψηφίσματα. Κανένα από τα μεγάλα διλήμματα στην Ευρώπη δεν πέρασε «αναίμακτα». Από τους Νορβηγούς, που είπαν "όχι" το 1973 στην ένταξή της στην ΕΟΚ, μέχρι τους Δανούς, που απέρριψαν το 1992 τη Συνθήκη του Μάαστριχτ και το 2005 ψήφισαν "όχι" σε περισσότερη Ευρώπη. Έκτοτε τα "όχι" είναι διαδοχικά. Από τους Γάλλους το 2005 και τους Ολλανδούς το 2006, που έστειλαν στα αζήτητα το Ευρωσύνταγμα, μέχρι τους Ιρλανδούς, που χρειάστηκαν δύο δημοψηφίσματα το 2008 για να εγκρίνουν τη Συνθήκη της Λισσαβώνας.
Από το Brexit, στον Τραμπ και στον Ρέντζι
Ο «κανόνας του όχι» τηρήθηκε πρόσφατα στη Βρετανία όπου η πλειοψηφία των πολιτών ψήφισε "όχι" στην παραμονή του Ηνωμένου Βασιλείου στην Ευρωπαϊκή Ένωση και μάλιστα κόντρα στα προγνωστικά αλλά και στις διαθέσεις του πολιτικού κατεστημένου της Βρετανίας.
Τηρήθηκε και την περασμένη Κυριακή από τους Ιταλούς ψηφοφόρους, οι οποίοι ψήφισαν μαζικά "όχι" σε μια συνταγματική μεταρρύθμιση, λέοντας ουσιαστικά "όχι" στον Ματέο Ρέντζι αλλά και στο ιταλικό και ευρωπαϊκό κατεστημένο, που είχαν ταχθεί υπέρ του «ναι». Τηρήθηκε και στην Ελλάδα τον Ιούλιο του 2015 για το πρόγραμμα «διάσωσης» που πρότεινε ο Ζ.Κλ. Γιούνκερ. Με μια σημαντική διαφορά. Τότε η κυβέρνηση του ΣΥΡΙΖΑ, που προκάλεσε το δημοψήφισμα, ήταν με την πλευρά του "όχι", το οποίο υπερίσχυσε συντριπτικά και μάλιστα κόντρα στο ελληνικό πολιτικό, οικονομικό και μιντιακό κατεστημένο.
Κατά μία έννοια τηρήθηκε στις πρόσφατες εκλογές στις ΗΠΑ, όπου οι πολίτες προτίμησαν για πρόεδρο έναν επιδειξιομανή φαφλατά, τον Ντ. Τραμπ. Όχι τόσο γιατί γοητεύτηκαν από τις φανφάρες και το πολιτικό του εκτόπισμα, αλλά γιατί είδαν στην αντίπαλό του την προσωποποίηση του αμερικανικού κατεστημένου, το οποίο ήθελαν να τιμωρήσουν.
Κρίση αντιπροσώπευσης και εμπιστοσύνης
Βεβαίως, οι περιπτώσεις του Τραμπ, του Brexit, του Ρέντζι και του ελληνικού δημοψηφίσματος ελάχιστες ομοιότητες έχουν μεταξύ τους. Έχουν όμως έναν κοινό παρονομαστή: το αποτέλεσμα της κάλπης, το οποίο είναι ένα εκκωφαντικό "όχι" σε προτάσεις και επιλογές που προέρχονται από αυτό που θεωρείται ή είναι κατεστημένο. Ευρωπαϊκό ή άλλο.
Τα ερωτήματα είναι πολλά και προκύπτουν αβίαστα: Τι είναι λοιπόν αυτό που κάνει τους πολίτες, όταν ζητείται η γνώμη τους, να προτιμούν κατά κανόνα το "όχι" από το «ναι»; Γιατί σταθερά, μαζικά και επαναλαμβανόμενα γυρνούν την πλάτη στις κατεστημένες ηγεσίες τους και υιοθετούν επιλογές που, εκ πρώτης όψεως, μοιάζουν ανεξήγητες, αντιφατικές, ακόμα και επικίνδυνες; Γιατί όποιος βάζει στο πολιτικό παιχνίδι το δημοψήφισμα, όπως ο Μ. Ρέντζι και ο Ντ. Κάμερον..., χάνει και χάνεται από τη πολιτική βιαιότητα της ψήφου των πολιτών; Πού βαδίζει τελικά η Ευρώπη;
Πολλά θα μπορούσε να πει κανείς και πολλές αναλύσεις θα μπορούσαν να γίνουν. Κάποιος θα μπορούσε απλά να σταθεί στο γεγονός ότι τα δημοψηφίσματα από τη φύση τους εμπεριέχουν την επιλογή του "όχι", που από μόνη της είναι... γοητευτική. Ωστόσο, προφανώς, αυτή η ερμηνεία δεν είναι αρκετή.
Αυτό που έρχεται ξανά στην επιφάνεια με αφορμή το δημοψήφισμα στην Ιταλία είναι πιο βαθύ και πιο σύνθετο. Είναι η τεράστια κρίση αντιπροσώπευσης, που παίρνει δραματικές διαστάσεις και απειλεί τις δημοκρατίες σε όλες σχεδόν τις χώρες του λεγόμενου ανεπτυγμένου κόσμου. Φυσικά και στην Ευρώπη. Είναι η κραυγή εκατομμυρίων πολιτών που αισθάνονται ότι δεν εκπροσωπούνται, ότι, αν και έχουν φωνή, δεν έχουν λόγο στις αποφάσεις που τους αφορούν.
Με το "όχι" ασκούν ένα είδος «εξουσίας», που τους παραχωρείται προσωρινά και το ασκούν αδιαφορώντας για τις συνέπειες. Φωνάζουν γιατί αισθάνονται εγκλωβισμένοι σε ένα πολιτικό, οικονομικό και κοινωνικό σύστημα το οποίο όχι απλά τους αγνοεί, αλλά τους στερεί το «οξυγόνο», τους πνίγει. Και όχι μόνο τους κλείνει τον δρόμο για ένα καλύτερο αύριο, αλλά τους αφαιρεί δικαιώματα και τους οδηγεί στη φτώχεια και την περιθωριοποίηση. Και αντιδρούν. Υπάρχει τίποτε πιο φυσιολογικό;
