Ο χώρος λειτουργεί σαν μια εικόνα του εαυτού μας, εκπορεύεται από τη σχέση μας με τη σωματικότητά μας, χωρίς να ταυτίζεται μαζί της. Η βίωση της σωματικής μας πραγματικότητας ιστορικά συνδέεται με τη διαμόρφωση του τρόπου μας να βιώνουμε τον χώρο. Άλλωστε ο χώρος διαβίωσης, χτίζεται ψυχικά. Αντίστοιχα η σεξουαλική μας ταυτότητα, οι σχέσεις μας με τους άλλους, η δυνατότητά μας να ενσαρκώνουμε έναν κοινωνικό ρόλο αποτελούν αντικείμενα εσωτερικών διεργασιών, μιας ψυχικής δόμησης που γίνεται σε σχέση με την εξωτερική πραγματικότητα. Έτσι, σε μια διαδικασία οικειοποίησης στοιχείων του έξω κόσμου και ανάπλασής τους, ο χώρος δομείται ψυχικά, και, αν και διαφοροποιείται από την όποια υλική πραγματικότητα, ιστορικά εξαρτάται από την πρόσληψή της.
Μιλούμε λοιπόν για τον χώρο του υποκειμένου σε ψυχική βάση μέσα από την ιστορία της διαμόρφωσής του αλλά και σε σχέση με μια εξωτερική πραγματικότητα που καλείται να αποτελέσει αντικείμενο ψυχικών διεργασιών. Είναι δύσκολο π.χ. ένα παιδί να διαφοροποιηθεί από τον άλλον, να αισθανθεί ότι υπάρχει ψυχικά πέρα από αυτόν, ότι ο δικός του χώρος ύπαρξης είναι διασφαλισμένος, όταν οι συνθήκες της ζωής του δεν του έχουν αφήσει αυτό το περιθώριο.
Μια προσπάθεια απάντησης στο αίσθημα κενού, απουσίας ασφαλούς χώρου και αδυνατότητας αυτονόμησης είναι η διαβίωση σε κλειστές ομάδες που αναπαράγουν την ψευδαίσθηση μιας αδιαφοροποίητης κοινότητας, όπου το υποκείμενο και η επιθυμία του καλούνται να εξαφανιστούν. Σε αυτές τις περιπτώσεις κανείς δεν έχει μια θέση που να τον αναγνωρίζει στη διαφορετικότητά του.
Τα ιδεολογήματα του «ζωτικού χώρου», η σύσταση παραστρατιωτικών ομάδων, οι εκάστοτε εθνικιστικοί παροξυσμοί ίσως να έρχονται να μιλήσουν γι’ αυτή τη δυσκολία. Η ουσιαστική αποτυχία δόμησης ενός χώρου για το υποκείμενο εκφράζεται έτσι μέσα από μια πολιτική πρακτική που υπερθεματίζει στο αίτημα διασφάλισης ενός ζωτικού χώρου. Εκεί που ψυχικά δεν έχει δομηθεί ένας τόπος για το υποκείμενο, η εξωτερική πραγματικότητα χρησιμοποιείται ως χώρος αποκλεισμού. Έτσι, κάποιοι πολιτικοί λόγοι έρχονται να δώσουν ένα ιδεολογικό κάλυμμα σε αυτόν τον αποκλεισμό με αποτέλεσμα να ηγεμονεύουν στην πολιτική σκηνή τασσόμενοι υπέρ του εξοστρακισμού των πιο αδύνατων.
Σε ποιον τόπο μπορούν να χωρέσουν οι ανήλικοι νέοι που πλανώνται, για παράδειγμα, στη Γαλλία χωρίς καμία νομική κάλυψη μετά το κλείσιμο της ζούγκλας του Καλαί; Τι τόπο έγγαμου εγκλεισμού σκέφτηκε ο νομοθέτης στην Τουρκία για τα ανήλικα θύματα βιασμού που αναγκάζονται να παντρευτούν «για λόγους τιμής» τον θύτη τους, πράγμα το οποίο τον «αθωώνει» κιόλας; Ποιον τόπο πρόσβασης στην ιδιωτικότητά τους, στο σώμα τους και στις λειτουργίες του έχουν όλες οι άστεγες οικογένειες που κατοικούν στους δρόμους ενός δυτικού κόσμου τόσο βαθιά περιχαρακώμενου στις αξίες του ατομικισμού; Και αν αυτές οι αξίες του ατομικισμού ήταν απλώς μια αναίρεση της αναγνώρισης ενός τόπου για το υποκείμενο, ακριβώς όπως η προσφυγή σε ανελεύθερες ομαδώσεις που συνθλίβουν την ιδιαιτερότητα του καθενός είναι ένας τρόπος παράκαμψης της σημασίας ύπαρξης διαφοροποιημένων κοινοτήτων συλλογικής δουλειάς;
Μια σειρά από κοινωνικά φαινόμενα αποκλεισμού βρίσκουν την ιδεολογική δικαιολόγησή τους στο επιχείρημα του χώρου. Ανάγονται δηλαδή σε ένα επιχείρημα ανάγκης διασφάλισης ενός χώρου για τους μεν και ταυτόχρονου αποκλεισμού από οποιονδήποτε χώρο των δε. Το αποτέλεσμα είναι η αίσθηση απουσίας χώρου για όλους μας, ή τέλος πάντων για όλους όσοι έχουν την ικανότητα να ταυτιστούν με τον συνάνθρωπό τους, να μπουν νοερά στη θέση του χωρίς να νιώσουν με αυτό ότι απειλείται ο δικός τους ταυτοτικός τόπος, να σκεφτούν την αναγκαιότητα για κάθε υποκείμενο να υπάρχει στον λόγο του Άλλου και άρα στο κοινωνικό γίγνεσθαι.
«Γιατί οἱ ἄνθρωποι, σύντροφε, ζοῦν ἀπὸ τὴ στιγμὴ
πού βρίσκουν μιὰ θέση
στὴ ζωὴ τῶν ἄλλων»
Τάσος Λειβαδίτης, Συμφωνία αρ. 1
Χριστίνα Αλεξοπούλου, ψυχολόγος και διδάκτωρ Ιστορίας. Εργάζεται στο Πανεπιστήμιο της ΙΝΑΛΚΟ (Παρίσι)
