Είναι κοινός τόπος η καχυποψία, αν όχι η εχθρότητα, με την οποία αντιμετωπίζονται συχνά οι δημόσιες υπηρεσίες από τον πολίτη. Και ποιος θα αρνιόταν ότι αυτή η στάση είναι δικαιολογημένη; Τυπολατρία, ευθυνοφοβία, απουσία συντονισμού, αλληλοσυγκρουόμενες ερμηνείες εγκυκλίων, φαινόμενα που κάνουν τον πολίτη να νιώθει ότι εξυπηρετεί μάλλον εκείνος μια γραφειοκρατική τάξη και τα καπρίτσια της, παρά ότι εξυπηρετείται από αυτήν, όπως θα έπρεπε. Έτσι ήταν και δυστυχώς ακόμα έτσι είναι, παρά την πολιτική αλλαγή. Και τα πράγματα είναι βέβαια ακόμα πιο δυσάρεστα για τους αλλοδαπούς, που γίνονται «μπαλάκι» ανάμεσα σε γραφεία, αντιμέτωποι με έναν κυκεώνα αντικρουόμενων οδηγιών για τον χειρισμό των νομιμοποιητικών εγγράφων που τους συνοδεύουν, αλλά και με την αυξημένη καχυποψία κάποιων υπαλλήλων για τη γνησιότητά τους.
Η κατάσταση αυτή έχει συνέπεια ότι ο δημόσιος υπάλληλος που επιθυμεί να είναι αληθινά παραγωγικός -πράγμα που βέβαια δεν σημαίνει να παράγει γραφειοκρατία, αλλά να είναι χρήσιμος στον πολίτη- είναι αναγκασμένος κατά κάποιον τρόπο να «πειραματιστεί» με τις δυνατότητες και τα όρια του ρόλου του. Είναι με άλλα λόγια αναγκασμένος -χωρίς αυτό να καταργεί τη δέσμευσή του στις επιταγές του νόμου, η οποία είναι θεμελιώδης όρος της λειτουργίας του- να αναλάβει την προσωπική του ευθύνη στο επίπεδο της εφαρμογής των υφιστάμενων διατάξεων στην καθημερινή πρακτική του, πράγμα που απαιτεί αυξημένο βαθμό ευελιξίας και ενίοτε ίσως εφευρετικότητας. Θα ήταν απλούστερο αν π.χ. τα δημόσια νοσοκομεία εφάρμοζαν ομοιόμορφα τις εγκυκλίους περί της πρόσβασης των ανασφάλιστων με αδυναμία έκδοσης ΑΜΚΑ στις υπηρεσίες τους. Όπως θα ήταν πιο απλά, αν το υπουργείο Εσωτερικών μοιραζόταν με εκείνο της Προστασίας του Πολίτη την ίδια άποψη για τα έγγραφα που επιτρέπουν στον πρόσφυγα τη βεβαίωση της γνησιότητας της υπογραφής του. Δυστυχώς όμως η πραγματικότητα δεν είναι αυτή.
Έτσι, πολύ συχνά, ο υπάλληλος του κράτους δεν έχει να προσφέρει μια έτοιμη και καθαρή κατεύθυνση, για παράδειγμα στη μετανάστρια που θέλει να εμβολιάσει το μωρό της. Οι ενέργειές του ενδέχεται να συγκρούονται με τις επικυρωμένες πρακτικές της υπηρεσίας του και την ίδια στιγμή να είναι σύμμορφες με υφιστάμενα νομοθετήματα ή το ανάποδο. Η εικόνα του δημοσίου υπαλλήλου που απλώς «ακολουθεί εντολές» -μια παραδοσιακή «απολογία» απέναντι στην ενδεχόμενη ένσταση του πολίτη- σε πολλές περιπτώσεις είναι εκ των πραγμάτων παραπλανητική. Καθώς οι καταστάσεις της καθημερινότητας γίνονται όλο και πιο περίπλοκες, η αποποίηση της προσωπικής ευθύνης του απέναντι στο χειρισμό τους είναι πια αναντίστοιχη της πραγματικότητας.
Τα παραπάνω σημαίνουν ότι δεν είναι πια επιτρεπτό να έχεις έναν μίζερο δημόσιο τομέα, που δεν εκπαιδεύει παρά μόνο κατ' επίφαση τα στελέχη του ή που προστατεύει προνομιούχες κάστες υπαλλήλων εις βάρος ενός δυνητικά δημιουργικού στελεχικού δυναμικού, το οποίο συνηθίζει πια στην ιδέα ότι από την εργασία του έχει να περιμένει μόνο μισθολογικές «φάπες» και ιεραρχικές αγκυλώσεις που εμποδίζουν την εξέλιξή του.
Αξίζει να θυμηθούμε ότι εξαρχής η τρόικα ήθελε πάγωμα της εξέλιξης των δημοσίων υπαλλήλων, καθώς και άνοιγμα της «ψαλίδας» ανάμεσα στους ανώτερους και τους κατώτερους, ένα μείγμα δηλαδή σαν σχεδιασμένο για να αποθαρρύνει, ιδιαίτερα ανάμεσα στους σχετικά νεοεισελθόντες, την ανάπτυξη των ευέλικτων χαρακτηριστικών που προανέφερα. Και αυτό το κλίμα «καταστολής» δεν μένει πίσω από τους τοίχους των υπηρεσιών -δεν αφορά μόνο τους άμεσα θιγόμενους. Διαχέεται στην κοινωνία και πλανάται σαν μια μόνιμη «σκιά» γενικευμένης δυσλειτουργίας.
Η απάντηση δεν μπορεί να προέλθει απλά από τη συγγραφή ενός καλοπροαίρετου νομοθετήματος. Και αυτό άλλωστε θα κληθεί να το υλοποιήσει ο ίδιος διοικητικός μηχανισμός που θα αποτελεί αντικείμενό του. Αυτό σημαίνει ότι, σε κάθε περίπτωση, τίποτα καλό δεν θα προκύψει αν ο κάθε δημόσιος υπάλληλος, από τη δική του «απρόσωπη» θέση, δεν αναλάβει να σηκώσει το βάρος της προσωπικής του ευθύνης, επαναπροσδιορίζοντας τον ρόλο του πλάι στους συναδέλφους του και απέναντι στις καταστάσεις.
* Ο Χάρης Χρόνης είναι Δρ του Τμήματος Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας του Παντείου
