Επιμέλεια: Βασίλης Παπακριβόπουλος
Μετά την τελευταία αιματηρή βομβιστική επίθεση, οι τουρκικές αρχές συνέλαβαν μέλη της κουρδικής αντιπολίτευσης στην Τουρκική Εθνοσυνέλευση, ανάμεσά τους και τους δύο συμπροέδρους του κουρδικού Λαϊκού Δημοκρατικού Κόμματος (HDP) Σελαχατίν Ντεμιρτάς και Φιγκέν Γιουκσεντάγ, με την κατηγορία ότι αρνήθηκαν να καταθέσουν «για υπόθεση τρομοκρατίας». Στη μάχη εναντίον των κουρδικών διεκδικήσεων πολιτεία και στρατός είναι ενωμένοι. Επιστροφή στο 2008 για μια επίσκεψη στο Ντιγιάρμπακιρ, με τον κλοιό της νέας κυβέρνησης να έχει ήδη σφίξει γύρω από όσους θεωρούνται ύποπτοι για δεσμούς με το PKK.
Του Olivier Piot*
Με χαρακτηριστικά τραβηγμένα και μαλλιά που έχουν ασπρίσει από τα σχεδόν 30 χρόνια απομόνωσης στις τουρκικές φυλακές, ο Αουάτ Χ., γύρω στα 50, μας δέχεται στο μικρό κατάστημά του στο Ντιγιάρμπακιρ. Στους τοίχους δεν υπάρχει κανένα πορτρέτο του Ατατούρκ, ούτε μία τουρκική σημαία. Ο Χ. απελευθερώθηκε το 2006 και γύρισε για να ζήσει στην ιστορική πρωτεύουσα αυτού του Κουρδιστάν για το οποίο άρχισε τον αγώνα του στο πανεπιστήμιο, στα τέλη της δεκαετίας του '70.1
Μαθαίνοντας ότι είχαμε επισκεφθεί παράνομα στρατόπεδα του Εργατικού Κόμματος του Κουρδιστάν (ΡΚΚ) στα βουνά του βορείου Ιράκ,2 η δυσπιστία του υποχωρεί. Αλλά, όπως όλοι όσοι δέχονται να μιλήσουν, απαιτεί να τηρηθεί αυστηρά η ανωνυμία του: «Εδώ ζούμε όπως οι Παλαιστίνιοι της Γάζας και της Δυτικής Όχθης του Ιορδάνη, σε συνεχή επαφή με τον στρατό και την αστυνομία κατοχής, που επιτηρούν κάθε χειρονομία μας. Πηγαίνετε μέχρι τα ιρακινά σύνορα, διασχίστε τις πόλεις και τα χωριά μας και θα δείτε αν η Τουρκία είναι δημοκρατική χώρα».
«Γκαρνιζόν», «Τζανταρμά Κομάντο», «Πολίς»: οι επιγραφές των τουρκικών δυνάμεων σημαδεύουν τον δρόμο που μας οδηγεί προς το Βαν, στο βόρειο τμήμα των κουρδικών περιοχών της Τουρκίας. Μετά την ένταση με τους μαχητές του ΡΚΚ που κατέφυγαν στο Ιράκ, οι δυνάμεις των Τούρκων στρατιωτών που είναι εγκατεστημένες στα νοτιοανατολικά της χώρας αυξήθηκαν σε πολλές εκατοντάδες χιλιάδες και πάνω από 100.000 στρατοπεδεύουν κατά μήκος των συνόρων. Αυτή η λογική, που έχει ως γνώμονα την ασφάλεια, εγκαινιάστηκε τον Φεβρουάριο του 2007 και υπηρέτησε την εθνικιστική πλειοδοσία που επιδίωξε το Γενικό Επιτελείο πριν από τις βουλευτικές εκλογές του Ιουλίου 2007.
Αμέσως μετά τη νίκη τους, οι ηγέτες του Κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (ΑΚΡ, που βρίσκονται στην εξουσία στην Άγκυρα) αναγκάστηκαν να συμμορφωθούν. Ο πρωθυπουργός Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, μολονότι είχε παραμείνει εσκεμμένα ασαφής, ακόμη και «ανοιχτός» για το κουρδικό ζήτημα, βιάστηκε να υπογράψει, τον Αύγουστο του 2007, συμφωνία με τη Βαγδάτη. Στόχος ήταν να δηλώσει τη θέλησή του να εντείνει τον αγώνα ενάντια στους «τρομοκράτες» του ΡΚΚ.
«Βατάν Μπολουνμέζ!» (Αδιαίρετη πατρίδα!): χαραγμένο στην πλαγιά του λόφου με τεράστια γράμματα από ασπρισμένες πέτρες, το σύνθημα υπογράφεται από την Τζανταρμά Κομάντο και είναι ορατό από απόσταση χιλιομέτρων σε όλη την περιοχή. Για όλους όσοι ζουν εδώ, κοντά στο Βαν, την κυριότερη κουρδική πόλη της ανατολικής Ανατολίας, η ιδεολογική υπόμνηση του στρατού λειτουργεί ως προειδοποίηση : «Δεν θα υπάρξει ποτέ Κουρδιστάν στην Τουρκία!».
Στο Βαν, ωστόσο, στα γραφεία του Κόμματος για μια Δημοκρατική Κοινωνία (DTP), ενός νόμιμου φιλοκουρδικού πολιτικού σχηματισμού, ο Κουμπάρ Ντ... είναι αισιόδοξος και πιστεύει ότι: «Το 2004 κερδίσαμε πολλούς δήμους στην περιοχή. Σήμερα, παρά την προφανή νοθεία, 20 από τους βουλευτές μας βρίσκονται στο τουρκικό κοινοβούλιο. Εύχομαι οι ηγέτες του ΑΚΡ να σεβαστούν την ετυμηγορία της δημοκρατίας».
Αλλά ο Ντ... παραλείπει ένα γεγονός: με 20 βουλευτές το Κόμμα για μια Δημοκρατική Κοινωνία σημείωσε, τον Ιούλιο του 2007, ένα εκλογικό αποτέλεσμα πολύ κατώτερο από αυτό στο οποίο ήλπιζαν οι ηγέτες της παράταξης. Βέβαια, για να εκλεγούν, οι ανεξάρτητοι υποψήφιοι3 συνάντησαν πολλά εμπόδια. Όπως αυτόν τον μακρύ ονομαστικό κατάλογο όλων των υποψηφίων που ο νέος νόμος επέβαλε σε κάθε εκλογικό τμήμα. «Αναγκαστήκαμε να μοιράσουμε χιλιάδες χάρακες, από χαρτί ή από ξύλο, για να βοηθήσουμε τους Κούρδους ψηφοφόρους, από τους οποίους πολλοί δεν ξέρουν να διαβάζουν, ώστε να εντοπίσουν στο ψηφοδέλτιο το ακριβές σημείο με τα ονόματα των φιλοκούρδων ανεξάρτητων υποψηφίων» περιγράφει ο Ντ... Αλλά η ήττα του DTP ερμηνεύεται διαφορετικά.
«Πολλοί άνθρωποι κουράστηκαν τις δύο τελευταίες δεκαετίες του ανταρτοπόλεμου, της εξαθλίωσης και του αστυνομικού κυνηγητού που έχουν ζήσει» εξηγεί ένας καθηγητής από το Βαν. «Με αποτέλεσμα να είναι πολλοί οι Κούρδοι ψηφοφόροι που αφέθηκαν να γοητευθούν από την κοινωνική πολιτική (ιατρικές φροντίδες, διανομή τροφίμων, υποσχέσεις για επιχορηγήσεις στις πόλεις που κέρδισε το ΑΚΡ) την οποία εφαρμόζουν σε τοπικό επίπεδο οι ισλαμιστές».
Συνεχίζοντας προς τη Γιουξέκοβα, πιο νότια, κατά μήκος των ιρανικών συνόρων, οι στρατιωτικές δυνάμεις γίνονται πανταχού παρούσες. Στρατόπεδα, θωρακισμένα οχήματα, έλεγχοι ταυτοτήτων: η κυριότερη πόλη της κουρδικής νομαρχίας μοιάζει να βρίσκεται κυριολεκτικά σε κατάσταση πολιορκίας. Επισκεπτόμαστε τα κεντρικά γραφεία του Κόμματος για μια Δημοκρατική Κοινωνία. Κάτω από το κτήριο περιπολούν δύο στρατιωτικοί. Στον όροφο, σε μια αίθουσα όπου οι τοίχοι είναι γεμάτοι από τις κιτρινοκόκκινες σημαίες του κόμματος, περιμένουν 30 άτομα.
Την προηγούμενη ημέρα η Περιχάν, μια νεαρή Κούρδισσα 18 χρόνων, μέλος του ΡΚΚ, έπεσε από τις τουρκικές σφαίρες. Μια πομπή από 15 αυτοκίνητα ετοιμάζεται να μεταφέρει τους συγκεντρωμένους για να συλλυπηθούν την οικογένεια της νεαρής που έγινε «μάρτυρας ». Ο δήμαρχος (DTP) της Γιουξέκοβα, Σαλίχ Γιλντίζ, μας προτείνει να ακολουθήσουμε την ομάδα.
Το χωριό, που βρίσκεται καμιά δεκαριά χιλιόμετρα από την πόλη, είναι γεμάτο αυτοκίνητα που έχουν έρθει από ολόκληρη την περιοχή. Σε διαδοχικά κύματα άντρες, νέοι και γέροι, μπαίνουν και βγαίνουν στον κήπο που χρησιμεύει για την υποδοχή των επισκεπτών. Σε ένα τραπέζι το πορτρέτο της Περιχάν πνιγμένο σε μπουκέτα από λουλούδια. Από πίσω οι άντρες της οικογένειας της νεκρής στέκονται κατά μήκος του τοίχου του τζαμιού. Απέναντί τους καμιά εκατοστή καθίσματα, όλα γεμάτα. Πού και πού ο ιμάμης του χωριού απευθύνει το κάλεσμα για την προσευχή. Ο Γιλντίζ σηκώνεται: «Κάθε μαχητής του κουρδικού λαού κάνει τις επιλογές του» λέει έχοντας στραφεί προς το ακροατήριο. «Η Περιχάν έκανε τη δική της».
Χωρίς να προφέρει ποτέ το όνομα του ΡΚΚ καταγγέλλει ανοιχτά το ΑΚΡ ότι ασκεί καταπίεση στον κουρδικό λαό περιφρονώντας τη δημοκρατία: «Το να συνεχίζονται οι συγκρούσεις στη διάρκεια του Ραμαζανιού δεν τιμά αυτό το κόμμα που αυτοχαρακτηρίζεται μεγάλος υπερασπιστής των αξιών του ισλάμ!» καταλήγει ο δήμαρχος.
Ο θάνατος της Περιχάν αποτελεί απόδειξη των συγκρούσεων που συνεχίζονται στην περιοχή ανάμεσα σε Τούρκους στρατιώτες και μαχητές του ΡΚΚ παρά την κατάπαυση του πυρός που κηρύχθηκε τον Οκτώβριο του 2006. Μια συμφωνία η οποία, κατά το ΡΚΚ, δεν αμφισβητήθηκε έκτοτε ποτέ από τους Κούρδους ηγέτες: «Αντίθετα με αυτό που λένε τα κεμαλικά μέσα ενημέρωσης, τηλεόραση και εφημερίδες, ο στρατός είναι εκείνος που επιδιώκει τη σύγκρουση» ξεσπά ένας νέος στη Γιουξέκοβα. «Κυνηγημένοι, υποχρεωμένοι να ζουν στην παρανομία, οι μαχητές του ΡΚΚ δεν κάνουν τίποτε άλλο παρά να απαντούν στις επιθέσεις που στρέφονται εναντίον τους».
Ένα πράγμα είναι βέβαιο: Οι όλο και πιο πολεμοχαρείς θέσεις του στρατού και των μέσων ενημέρωσης δεν ανταποκρίνονται στον κίνδυνο που εκπροσωπεί το ΡΚΚ. Από στρατιωτική άποψη, κατ' αρχήν, οι μάχιμες δυνάμεις του δεν έχουν πια καμία σχέση με τις δυνάμεις των χρόνων του έντονου αντάρτικου (1984-1992). Το ΡΚΚ έχει λιγότερους από 3.000 μαχητές σε τουρκικό έδαφος -επιπλέον των 3.500 που έχουν αποσυρθεί στο βόρειο τμήμα του Ιράκ- έναντι των περίπου 20.000 που διατηρούσε το 1992.
Από πολιτική άποψη οι ηγέτες του ΡΚΚ δεν έπαψαν, εδώ και 15 χρόνια, να αναθεωρούν προς τα κάτω τις απαιτήσεις τους.
Το 1992 το κράτος εξαπέλυσε μια μεγάλη επιχείρηση καταστροφής κουρδικών χωριών. Μέσα σε λίγα χρόνια η πολιτική τρόμου προκάλεσε την υποχρεωτική εξορία αγροτικών πληθυσμών προς τις μητροπόλεις, καθώς και μια έντονη κουρδική μετανάστευση, κυρίως φοιτητική, στην Ευρώπη.4 Η στρατηγική αυτή απέβλεπε να εξασθενίσει το ΡΚΚ αποκόπτοντάς το από τις βάσεις των μαχητών του στο «βόρειο Κουρδιστάν». Ο στόχος επιτεύχθηκε, αφού ακριβώς εκείνη την εποχή ορισμένοι ηγέτες άρχισαν να εγκαταλείπουν την αποσχιστική αδιαλλαξία υπέρ μιας πιο ρεαλιστικής προοπτικής για αυτονομία μέσω διαπραγματεύσεων με την Άγκυρα.
Τον Φεβρουάριο του 1999 η σύλληψη του προέδρου του κόμματός τους Αμπντουλάχ Οτσαλάν ήταν η ευκαιρία για μια νέα τοποθέτηση. Από την τουρκική φυλακή του ο Κούρδος ηγέτης ζήτησε την «παύση του ένοπλου αγώνα» και έκανε έκκληση για «δημοκρατική μετάβαση» προς την αναγνώριση των δικαιωμάτων του κουρδικού λαού. Τρία χρόνια αργότερα το ΡΚΚ άλλαξε το όνομα του.5
Στην πόλη Σεμντινλί, μικρή υπονομαρχία που βρίσκεται μερικά χιλιόμετρα από τα ιρακινά σύνορα, η μετάλλαξη κάθε άλλο παρά ομόφωνα γίνεται αποδεκτή. Γιατί, μολονότι ο δήμος κερδήθηκε από το Κόμμα της Δημοκρατίας του Λαού (HADEP) το 1999, και στη συνέχεια από το Κόμμα για μια Δημοκρατική Κοινωνία (DTP), πέντε χρόνια αργότερα, τα φιλοκουρδικά κόμματα δεν έχουν πείσει.6
Πρέπει να πούμε ότι, με 15.000 στρατιώτες που σταθμεύουν σε μια ζώνη 45.000 κατοίκων, η στρατιωτική παρουσία φτάνει, εδώ, στον παροξυσμό της. «Είναι σχεδόν αδύνατο να διαχειριστείς μια πόλη με μια τόσο ισχυρή πίεση» ομολογεί ο δήμαρχος του Σεμντινλί, Χουρσίτ Τεκίν. «Ο προκάτοχός μου καθαιρέθηκε από το αξίωμά του για 16 μήνες και εγώ έχω 30 δίκες στην πλάτη μου. Χωρίς να μιλώ για τον τρόπο με τον οποίο μας μεταχειρίζεται το τουρκικό κράτος: αντίθετα με τους δήμους που ελέγχει το ΑΚΡ, το Σεμντινλί δεν παίρνει σχεδόν τίποτε από τις επιχορηγήσεις του Δημοσίου...».
Το ίδιο πολεμικό κλίμα συναντάμε και στο Χακαρί, μια περιφερειακή νομαρχία νοτιοδυτικά της Γιουξέκοβα. Στην είσοδο του οικισμού δύο αστυνομικοί με πολιτικά ελέγχουν τις ταυτότητες. Στο κέντρο της πόλης μια «επαφή» μας οδηγεί διακριτικά στην πίσω αίθουσα ενός καφενείου όπου είναι συγκεντρωμένοι καμιά δεκαριά νέοι ηλικίας από 20 έως 30 χρόνων. Κανένας από αυτούς δεν είναι μαχητής του ΡΚΚ, αλλά δηλώνουν όλοι ενταγμένοι στο Κόμμα για μια Δημοκρατική Κοινωνία (DTP).
«Δεν θέλω να ζήσω στην παρανομία. Και πιστεύω ότι η επιλογή της νομιμότητας που έκανε το DTP είναι η σωστή. Οι εκλογές αποτελούν έναν αποτελεσματικό τρόπο να ακουστεί η φωνή των Κούρδων» εξηγεί ο Αφράν, που είναι φοιτητής. Στα δεξιά του ο Μετίν, 25 χρόνων, αντιδρά ακούγοντάς τον: «Σύμφωνοι, το DTP κάνει μια σημαντική δουλειά. Αλλά το πρόβλημα είναι ότι μπορεί να τεθεί εκτός νόμου ανά πάσα στιγμή. Κοιτάξτε τι συνέβη στα παλιά φιλοκουρδικά κόμματα... Η ύπαρξη μιας παράνομης και ένοπλης δομής όπως το ΡΚΚ παραμένει η μόνη εγγύηση για να υποχρεωθεί το τουρκικό κράτος και ολόκληρος ο κόσμος να λάβουν υπόψη τους τις διεκδικήσεις του κουρδικού λαού».
Η πόλη της Σανλιούρφα, σε απόσταση περίπου 400 χιλιομέτρων, βρίσκεται στο ακραίο δυτικό τμήμα των κουρδικών περιοχών. Σε πολλές περιπτώσεις, ανάμεσα στο Χακαρί και το Σιρνάκ συναντάμε ομάδες από «φύλακες χωριών». Κούρδους, περίπου 50.000, που πληρώνονται από το κράτος για να επικουρούν τις αποστολές του στρατού. Στον δρόμο οι στρατιωτικοί έλεγχοι είναι όλο και περισσότεροι.
Σε κάθε μπλόκο το αυτοκίνητό μας ελέγχεται εξονυχιστικά και τα σακίδιά μας ερευνώνται. Μέχρι το σημείο που ένας αξιωματικός ζητάει να δει τις φωτογραφίες και τις σημειώσεις του ρεπορτάζ μας. Η άρνησή μας προκαλεί μία ώρα αναμονής. Αφού συμβουλεύεται τους ανωτέρους του, ο αξιωματικός μας αφήνει να περάσουμε. Δεκαπέντε λεπτά αργότερα επαναλαμβάνεται το ίδιο σενάριο. Θα χρειαστούν τελικά, περισσότερες από 13 ώρες και περίπου 15 έλεγχοι για να φτάσουμε στη Σανλιούρφα.
* Ο Olivier Piot είναι δημοσιογράφος
1 Το Εργατικό Κόμμα του Κουρδιστάν (ΡΚΚ), το οποίο ιδρύθηκε επισήμως το 1978, γεννήθηκε από το κίνημα της φοιτητικής αμφισβήτησης που τάραξε την Τουρκία από τα μέσα της δεκαετίας του '70.
2 Βλέπε «Dans les maquis du Kurdistan», «Le Monde diplomatique», Νοέμβριος 2007.
3 Για να εκλεγεί κανείς με το ψηφοδέλτιο ενός πολιτικού κόμματος, ο τουρκικός νόμος απαιτεί αυτό το κόμμα να εκπροσωπεί τουλάχιστον το 10% των ψήφων σε εθνικό επίπεδο. Οι υποψήφιοι του Κόμματος για μια Δημοκρατική Κοινωνία (DTP) είναι, λοιπόν, υποχρεωμένοι να παρουσιάζονται ως «ανεξάρτητοι».
4 Βλέπε Bernard Dorin, «Les Kurdes. Destin héroïque, destin tragique», «Lignes de repères», Παρίσι, 2005.
5 Το 2002, το ΡΚΚ μετονομάστηκε «Συνέδριο για την Ελευθερία και τη Δημοκρατία του Κουρδιστάν» (Kadek). Βλέπε Michel Verrier, «Τα κουρδικά τοπία πριν από τη μάχη», 2002 http://archives.monde-diplomatique.gr/spip.php?article96.
6 Το φιλοκουρδικό κόμμα HADEP δημιουργήθηκε το 1994 και απαγορεύθηκε το 2003 από τις τουρκικές αρχές. Κατόπιν συγχωνεύτηκε με το Δημοκρατικό Λαϊκό Κόμμα (DEHAP) έως το 2005, οπότε απαγορεύτηκε κι αυτό και με τη σειρά του συνενώθηκε με το Δημοκρατικό Κοινωνικό Κίνημα (DTH) και δημιούργησαν το Δημοκρατικό Κοινωνικό Κόμμα.
