Στην Εικονομαχία ο Σπυρίδων. Ζαμπέλιος αφιερώνει το 7ο κεφάλαιο των Ιστορικών μελετών του (1856), όμως το κελεπούρι επί του θέματος το βρίσκουμε στο 10ο κεφάλαιο, το αφιερωμένο στην «Βασιλεία Κωνσταντίνου» – και μάλιστα σε σημείωση (94). Εκεί, στις πρώτες ήδη σελίδες για τον δεύτερο των Ισαύρων αυτοκρατόρων, ο Ζαμπέλιος μιλά για τη λοιμώδη νόσο, που «από Σικελίας και Καλαβρίας αρξαμένη, έρχεται επί την Μονεμβασίαν και την Ελλάδαν και τας παρακειμένους νήσους, είτα δ’ ενσκήπτει και εν αυτή τη βασιλίδι», όπου επεκτείνεται τόσο ώστε «επιτρίβονται ολόκληροι οικογένειαι, και οίκοι κλείονται παντελώς, ώστε οι ζώντες κάτοικοι της βασιλίδος δεν εξαρκούσιν εις την ενταφίασιν των νεκρών, ων τα σώματα πληρούσι κήπους, αμπελώνας, λάκκους, ανύδρους ομβροδέκτας» κ.λπ. «Διατί δε τοσαύται συμφοραί;» διερωτάται ο Ζαμπέλιος. Την απάντηση την θέτει εντός εισαγωγικών: «Δια την ασεβώς γεγενημένην εις τας ιεράς εικόνας υπό των κρατούντων καταφοράν». Εννοεί πως αυτή η ερμηνεία δόθηκε από τους εικονολάτρες. «Η δε φωνή των εικονομάχων ιερέων», γράφει, «αντιστρέφουσα τας ερμηνείας περί σημείων ουρανίων, εις την εικονολατρείαν των προπατόρων αποδίδει την επισκήψασαν συμφοράν». Εδώ όμως δεν παραθέτει λόγια εντός εισαγωγικών. Γιατί; Το εξήγησε κιόλας: «Η ορθόδοξος μερίς, καταβαλούσα μετά τινα χρόνον την καινοτομίαν, κατέστρεψεν ανηλεώς τε και διά παντός οιονδήποτε ίχνος ιστορικόν, νομοθετικόν και εκκλησιαστικόν του καιρού εκείνου. Περιέλαβεν δε εν τω ολέθρω ου μόνον συγγραφάς λογίων εικονοκλαστών, και πραγματείας θεολόγων απολογητικάς, και καθόλου ειπείν παν ό,τι εφεξής ηδύνατο ν’ αναφυσήση της μεταρρυθμιστικής πλάνης τα ζώπυρα, αλλά προσέτι αυτό το όνομα όπερ έθεσαν οι νεωτερισταί τη εαυτών καινοτομία»...
Είναι πράγματι κρίμα, όχι μόνο επειδή παραλάβαμε διαστρεβλωμένη εικόνα αλλά κι επειδή χάσαμε τους γνήσιους προδρόμους του Ανδρέα Λασκαράτου και του Εμμανουήλ Ροΐδη. Γιατί φαίνεται πως τότε, όπως και σήμερα, η εναντίωση στην εξαπάτηση και στην αναξιοπρέπεια να σέρνεσαι στα γόνατα εκδηλώθηκε σαν σατιρικός σπασμός: ένα κύμα γέλιου είναι πάντα το ιδεώδες αντίδοτο κατά της μεθοδευμένης αποβλάκωσης – υπό τον όρο να θεμελιώνεται σε σύστημα αρχών και να είναι δυνατόν να παρασύρει πρωτίστως εσένα τον ίδιο (εξού και διόλου σατιρικά δεν ήσαν τα σκίτσα περί Μωάμεθ). Όμως πώς μπορούμε να ξέρουμε τι χάθηκε; Αρκεί το δείγμα που διασώζει ο Ζαμπέλιος στην εν λόγω σημείωση:
Πρόκειται για λίγους «ιάμβους» – που τους «παρενέβαλεν εν τη συλλογή αυτού ο εκδότης των επιστολών Θεοδώρου του Στουδίτου». Αυτό το ποίημα, «σατυρίζον την πίστιν εις τα λείψανα των Αγίων και Μαρτύρων, και λίαν αστείως περιχλευάζον την μανίαν λειψανοθήρου τινός Ανδρέα μοναχού», πιθανότατα το έγραψε ο Χριστόφορος, Επίσκοπος Μυτιλήνης – κι είναι πανηγύρι σκέτο: Ο ποιητής κάνει πρώτα απολογισμό των θησαυρών που έχει ο θεοφοβούμενος συλλέκτης και μετρά 10 χέρια του μάρτυρος Προκοπίου, 15 γνάθους του Θεοδώρου, 8 πόδια του Νέστορος, 4 κάρες του Γεωργίου, 5 μαστούς της Βαρβάρας, 12 οστά του βραχίονος του Δημητρίου και («ω της πληθύος!») 20 κνήμες του Παντελεήμονος. Μακαρίζει λοιπόν τον πιστό που φαντάζεται «τους αθλητάς ύδρας», τον Νέστορα χταπόδι και τον Προκόπιο «Βριάρεω κομώντα χειρών πληθύι». Κι η καταμέτρηση δεν εξαντλήθηκε, να σκεφτείτε! Βρέθηκαν επίσης 60 δόντια της Θέκλας, λευκές τρίχες του Προδρόμου και τα γένια νηπίων που κατέσφαξε ο Ηρώδης. «Ω πίστις ηνθρακωμένη! Ω πίστις ουκ έχουσα μώμον ουδένα!» αναφωνεί ο ποιητής – κι αφού τραβήξει μια διδακτική τιράντα, βαρετή κι αναπόφευκτη εφόσον πρόκειται για «στρατευμένη» ποίηση, ξαναβρίσκει το γέλιο του και προσφέρει στον πιστό συλλέκτη ευκαιρία να αναβαθμίσει τη συλλογή του: «Πλήν, αλλ’ επεί σε πιστόν έγνων εις άκρον», λέει, «παρέξομαί σου προίκα χρήμα τι ξένον». Συγκεκριμένα: «Ενώχ τον αντίχειρα του τρισολβίου, / και γλουτόν αυτόν Ηλίου του Θεσβίτου». Κι ακόμη καλύτερο: από το εν Χώναις θαύμα διέσωσε τον «δάχτυλον Μιχαήλ Αρχαγγέλου» και απ’ τη σκηνή του Ευαγγελισμού λίγα φτερά του Γραβριήλ – που του έπεσαν, καθώς φτεροκόπησε κι από τη Ναζαρέτ «εξανέπτη προς πόλον» ξανά. Κι εντέλει – «ενός χερουβίμ τριών ομμάτων κόρας / και της φλογίνης χείρα ρομφαίας μίαν / ην εξανάψας εν μέσω των λειψάνων / άλλου παρ’ αυτήν ου δεηθήση λύχνου». Κι όλ’ αυτά, καταλήγει, για να σ’ έχω φίλο μου, «ως αν γελώην ηδέως καθ’ ημέραν / των θλίψεων ευρών σε φάρμακον μέγα».
