Η 28η Οκτωβρίου 1940 γιορτάζεται για να τιμήσει την αντίσταση του λαού μας κατά της «νέας ρωμαϊκής αυτοκρατορίας» που έπαιρνε πολύ στα σοβαρά τον ρόλο της, τόσο ώστε να εκτείνεται ώς την Κυρηναϊκή και να διεκδικεί ώς και την Αιθιοπία. Το αξιοπερίεργο παραμένει πως ο Ι. Μεταξάς, ο θαυμαστής των βασιλευόμενων μιλιταριστικών μοντέλων διακυβέρνησης, δεν «τα βρήκε» με τους «ομοϊδεάτες» του.
Ο Ι. Μεταξάς, γόνος οικογένειας βυζαντινών καταβολών εκ Κεφαλληνίας, αριστούχος της Σχολής Ευελπίδων και μετεκπαιδευθείς στη διασυνδεδεμένη με αυτήν Στρατιωτική Ακαδημία της καϊζερικής Γερμανίας, με διπλή εξειδίκευση στο μηχανικό και στο πυροβολικό, γαλουχήθηκε με τις διδαχές του ταξικού πατερναλισμού και της μιλιταριστικής δομής του κράτους. Κατά τους Βαλκανικούς υπηρέτησε ως πολιτικός σύμβουλος και υπασπιστής του πρωθυπουργού Ελ. Βενιζέλου. Η παράδοξη αυτή συνεργασία προέκυψε από την ίδια τη συνταγματική αναθεώρηση του 1911, κατά την οποία η κυβέρνηση Βενιζέλου θέσπισε τη μονιμότητα των δημοσίων υπαλλήλων, την κατάργηση του βαθμού του αρχιστρατήγου για το διάδοχο του θρόνου, την απομάκρυνση των μελών της δυναστείας από επιτελικές θέσεις στα σώματα στρατού και την επετηρίδα τόσο στα σώματα στρατού όσο και στον λοιπό δημόσιο τομέα. Οι «μεταρρυθμίσεις» αυτές σκοπό είχαν την προαγωγή της θεσμικής αξιοκρατίας και τη διασφάλιση της συνέχειας του κράτους.
«Αξιοκρατικά» λοιπόν ο αντισυνταγματάρχης Ι. Μεταξάς κατελάμβανε τη θέση του υπασπιστή του πρωθυπουργού με τον τελευταίο να μη δύναται να τον «κουνήσει» από εκεί. Ο Βενιζέλος λέγεται πως διοχέτευε μέσω του Μεταξά τα μηνύματα που ήθελε στον βασιλέα Κωνσταντίνο τον Α', τον ορκισμένο, γερμανόφιλο ανταγωνιστή του. Ήταν ο Μεταξάς εκείνος ο οποίος συμβούλεψε τον Ελ. Βενιζέλο να μην εμπλέξει τους Βρετανούς στους Βαλκανικούς αλλά να διεξαγάγει έναν αυστηρά «τοπικό» πόλεμο, όπερ και ο αξιοκράτης Βενιζέλος έπραξε.
Κατά την περίοδο του Εθνικού Διχασμού, ο Μεταξάς αυτομόλησε στην Ιταλία, όπου ο Μουσολίνι τον φιλοξενούσε στην οικία του. Το «ιταλικό θαύμα» ενέπνευσε τον Μεταξά διότι θεμελιωνόταν σε εξωκοινοβουλευτικές συλλογικότητες οι οποίες συγκροτούνταν βάσει του μιλιταριστικού προστατευτισμού. Για το Μεταξά, ο κοινοβουλευτισμός αποτελούσε τροχοπέδη για την ανάπτυξη. Η ανάπτυξη ήταν υπόθεση ικανών ελίτ που θα αξιολογούσαν τα τάλαντα χαρισματικών μονάδων, τις οποίες θα προήγαγαν κοινωνικά. Ο Μεταξάς επισήμως είχε αποκηρύξει τον εθνικοσοσιαλισμό, θαύμαζε δε τις «πεφωτισμένες δεσποτείες» των Φράνκο στη Ισπανία και Σαλαζάρ στην Πορτογαλία και όραμά του ήταν η δημιουργική «ουδετερότητα» του Βασιλείου της Ελλάδας με ανάλογο μοντέλο διακυβέρνησης, καθώς επισημαίνει ο εξ Αυστραλίας ομογενής καθηγητής Πολιτικής Ιστορίας Π. Βατικιώτης.
Πράγματι, όταν ξέσπασε ο Β' Παγκόσμιος Πόλεμος, τον Σεπτέμβριο του 1939, η Ελλάδα τηρήθηκε ουδέτερη. Σημειωτέον, η κυβέρνηση Μεταξά είχε αναδειχθεί ως «κυβέρνηση ειδικού σκοπού» μέσω κοινοβουλευτικής διαδικασίας. Το Κόμμα των Ελευθεροφρόνων, έκτο σε κοινοβουλευτική δύναμη, σχημάτισε κυβέρνηση αφότου ο Μεταξάς είχε παρουσιάσει στη Βουλή ένα «πόρισμα» των μυστικών υπηρεσιών αναφορικά με τον επικείμενο πόλεμο και τον συνεπαγόμενο αντανακλαστικό «κομμουνιστικό κίνδυνο» για τη Βαλκανική. Τοιουτοτρόπως, αυτοπροτάθηκε ως «τεχνοκράτης» πολιτικός ειδικός σε θέματα γεωπολιτικής. Μάλιστα, υπουργό Εργασίας όρισε έναν «επαΐοντα», τον κομμουνιστή συνδικαλιστή συμπατριώτη του, Δημητράτο, προς τέρψη της συλλογικής προλεταριακής συνείδησης. Στη δε Παιδεία, προωθούσε τη δημοτική γλώσσα. Το «μείγμα» πολιτικής Μεταξά προβλημάτισε το πολιτικό σύστημα της χώρας, το οποίο αυταπατήθηκε στον βαθμό τού να καταλυθεί από το κίνημα της 4ης Αυγούστου. Μόνο που και ο ίδιος ο Μεταξάς αυταπατήθηκε, διότι υποτίμησε τον ιταλικό επεκτατισμό, περαιτέρω δε δεν έλαβε υπ’ όψη του τον βρετανικό παράγοντα, ο οποίος εμπιστευόταν τον αγγλόφιλο Βασιλέα Γεώργιο τον Β' που προφανώς δεν επιθυμούσε να επαναλάβει τις εσφαλμένες επιλογές του πατέρα του Κωνσταντίνου του Α'. Ο Γεώργιος, οικότροφος των Βρετανών την περίοδο της Αβασίλευτης, είχε και ο ίδιος εγκλωβιστεί από το κίνημα της 4ης Αυγούστου, το οποίο ως αντικομμουνιστής είχε αναγκαστεί να υποστηρίξει. «Έντιμος συμβιβασμός»...
Η Βρετανία, καθώς επισημαίνει ο Άγγελος Βλάχος στο αυτοβιογραφικό σύγγραμμα «Μια φορά και ένα καιρό ένας διπλωμάτης», ήταν ο αποκλειστικός προμηθευτής υφασμάτων για την ακμάζουσα ελληνική κλωστοϋφαντουργία, το αναπτυξιακό στοίχημα του Μεταξά. Οι Βρετανοί δεν αναλάμβαναν να προστατέψουν με τα υποβρύχιά τους τα ελληνικά εμπορικά πλοία που θα μετέφεραν τα υφάσματα από την Αγγλία εάν η Ελλάδα τηρείτο ουδέτερη. Το ΟΧΙ προς τους Ιταλούς ήταν ένα έμμεσο ΝΑΙ στους Βρετανούς, στους εμπορικούς εταίρους της Ελλάδας, που είχαν παλινορθώσει τη μοναρχία στη χώρα το 1935 για να διασφαλίσουν την «πολιτική σταθερότητά» της. Δεν χωρούσε λοιπόν αγνωμοσύνη προς αυτή τη δύναμη των θαλασσών.
Ανεξάρτητα από τα γεωστρατηγικά κίνητρα του ΟΧΙ, ο Ι. Μεταξάς με τον ελληνοϊταλικό πόλεμο μοιραία προκάλεσε το ευρωπαϊκό πολιτικό κατεστημένο και εξανάγκασε τις δυνάμεις του Άξονα να εμπλακούν στα δύσβατα Βαλκάνια καθυστερώντας έξι μήνες την προέλασή τους στη Ρωσία, με τα γνωστά γι' αυτές αποτελέσματα. Το να ισχυριστούμε πως ο Μεταξάς υπερέβη τον «δογματισμό» του θα ήταν υπερβολικά κολακευτικό για τη μνήμη του ή αφελές. Το κίνημά του θεμελίωσε ένα ολοκληρωτικό μοντέλο διακυβέρνησης μακράν της «τεχνοκρατίας» που αρχικά επαγγέλθηκε. Η ΕΟΝ, οι Σκαπανείς, η πατερναλιστική διαχείριση των εργατικών ζητημάτων σήμαναν την πορεία προς τον εθνικοσοσιαλισμό.
Άλλωστε ο Μεταξάς δεν διατύπωσε ένα ξεκάθαρο ΟΧΙ αλλά ένα ήπιο Alore c’ est la guerre στον Ιταλό πρέσβη, το ΟΧΙ όπως και το ΑΕΡΑ ήταν παλλαϊκά συνθήματα. Η συλλογική συνείδηση ήταν αυτή στην οποία ο δικτάτορας υποκλίθηκε. Ο Μεταξάς, που ηγεμόνευε με τον πάγο και το ρετσινόλαδο, είχε ηττηθεί από τον λαό πολύ ενωρίτερα από τους Ιταλούς εισβολείς.
Δημήτρης Π. Κυριακαράκος, δικηγόρος LL.M. (London Metropolitan University) Διεθνούς και Συγκριτικού Δικαίου Οικονομίας/Εμπορίου.
