Ο Ρόμπερτ Κουρτς υπήρξε ο βασικός θεωρητικός εκπρόσωπος της «Κριτικής της Αξίας». Ο αδόκητος θάνατός του στις 18 Ιουλίου του 2012 διέκοψε την ογκώδη θεωρητική εργασία που είχε ξεκινήσει 25 χρόνια πριν. Γεννημένος το 1943 στη Νυρεμβέργη, όπου και πέρασε όλη του τη ζωή, ο Κουρτς συμμετείχε ενεργά στο γερμανικό φοιτητικό κίνημα του ’68. Μετά από ένα σύντομο πέρασμα από τον μαρξισμό-λενινισμό και χωρίς να προσχωρήσει στους «Πράσινους», οι οποίοι εκείνη την περίοδο έκαναν τη στροφή τους προς τον «ρεαλισμό», ο Κουρτς ιδρύει το 1987 την πολιτική επιθεώρηση Μαρξιστική Κριτική (Marxistiche Kritik), η οποία μερικά χρόνια αργότερα μετονομάζεται σε Κρίσις (Krisis). Στόχος του Κουρτς και των συντρόφων του (μεταξύ των οποίων ο Norbert Trenkle, ο Peter Klein, η Roswitha Scholz και οErnst Lohoff) ήταν η ριζική επανεξέταση της μαρξιστικής θεωρίας. Στο πλαίσιο αυτό εγκαταλείπεται η δογματική προσκόλληση σε παραδοσιακές έννοιες του μαρξισμού όπως η «πάλη των τάξεων» και η «εργασία», ώστε να διερευνηθούν σε βάθος τα θεμέλια του καπιταλισμού. Βασική θέση της ομάδας Κρίσις είναι ότι η οικονομική κρίση των τελευταίων χρόνων φανερώνει τα αδιέξοδα της παραγωγής αξίας και κατά συνέπεια αποτελεί δείκτη του γεγονότος ότι ο καπιταλισμός έχει φτάσει στα ιστορικά του όρια.
Ο Ρόμπερτ Κουρτς, με δώδεκα βιβλία και εκατοντάδες άρθρα στο ενεργητικό του, υπήρξε αδιαμφισβήτητα παραγωγικός συγγραφέας, προικισμένος με διεισδυτική και συχνά πολεμική πένα. Παρ’ ότι συνεργάτης πολλών σημαντικών εντύπων, ιδίως στη Βραζιλία, και εισηγητής σε πολλά συνέδρια, ο Κουρτς επέλεξε να μείνει εκτός των ακαδημαϊκών ιδρυμάτων. Βιοπορίστηκε ως οδηγός ταξί και ως εργάτης σε τυπογραφείο. Έγινε γνωστός σε ένα ευρύτερο κοινό μέσα από το πρώτο του βιβλίο Η κατάρρευση του εκσυγχρονισμού (1991), στο οποίο υποστήριξε τη θέση πως η κατάρρευση του υπαρκτού σοσιαλισμού δεν σηματοδοτεί τον θρίαμβο της παγκόσμιας οικονομίας της αγοράς αλλά την αρχή του τέλους της. Το 1999 συμμετέχει, μαζί με τους Trenkle και Lohoff, στη συγγραφή τού Μανιφέστου ενάντια στην εργασία [στα ελληνικά κυκλοφορεί στον συλλογικό τόμο Κείμενα για την εργασία και την κρίση, από τις Εκδόσεις των Ξένων, 2010]. Το πλήθος των δημοσιεύσεών του κινείται σε δύο επίπεδα: από τη μία, στη μελέτη του μαρξιστικού έργου, κυρίως μέσα από εκτεταμένα δοκίμια που δημοσιεύονται αρχικά στο περιοδικό Κρίσις και στη συνέχεια στο Exit!, που εκδίδεται το 2004, μετά την αποχώρησή του από το πρώτο, και από την άλλη στη διερεύνηση των αιτιών της καπιταλιστικής κρίσης μέσα από τα βιβλία Η μαύρη βίβλος του καπιταλισμού (1999), Ο πόλεμος για την παγκόσμια τάξη (2003) και Το παγκόσμιο κεφάλαιο (2005).
Από την αρχή της συγγραφικής του πορείας, ο Κουρτς υποστήριζε πως ο καπιταλισμός βυθίζεται ολοένα και περισσότερο σε μια μη αναστρέψιμη κρίση. Βασικό ρόλο στην επεξεργασία αυτής της θέσης παίζει η μελέτη του φετιχιστικού χαρακτήρα του εμπορεύματος, έτσι όπως παρουσιάζεται από τον Μαρξ και, σε κάποιο βαθμό, από τις αναλύσεις του Λούκατς στο Ιστορία και ταξική συνείδηση και του Αντόρνο στη Διαλεκτική του Διαφωτισμού. Οι κατηγορίες της βάσης του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής φτάνουν στο ιστορικό τους όριο, από τη στιγμή που δεν παράγουν αρκετή αξία. Όμως, η αξία, η οποία περιέχει την υπεραξία και κατά συνέπεια το κέρδος, εκφραζόμενη σε χρήμα, ήτοι σε ανταλλακτική αξία, είναι ο μόνος στόχος της καπιταλιστικής παραγωγής. Η αξία ενός εμπορεύματος προκύπτει από την ποσότητα της «αφηρημένης εργασίας» που είναι αναγκαία για την κατασκευή του, δηλαδή της εργασίας ως καθαρής δαπάνης ανθρώπινης ενέργειας, χωρίς να λαμβάνεται υπ’ όψη το περιεχόμενό της. Συνεπώς, όσο λιγότερη εργασία απαιτείται για την παραγωγή ενός εμπορεύματος, τόσο χαμηλότερη είναι και η αξία του.
Ο Κουρτς ανιχνεύει αυτή την αντίφαση από τη στιγμή που ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής βρισκόταν στα σπάργανα. Ο ανταγωνισμός ωθεί κάθε καπιταλιστή να αντικαταστήσει την ανθρώπινη εργασία με τις μηχανές, πράγμα που του εξασφαλίζει άμεσο πλεονέκτημα στην αγορά, αφού πουλάει το εμπόρευμά του σε χαμηλότερη τιμή. Όμως, μ’ αυτό τον τρόπο ολόκληρη η αξία μειώνεται, ενώ τα έξοδα για την επένδυση σε νέες τεχνολογίες αυξάνονται. Κατά συνέπεια, η παραγωγή της αξίας κινδυνεύει ανά πάσα στιγμή να αυτο-στραγγαλιστεί και να χαθεί από έλλειψη αποδοτικότητας. Το κέρδος δεν είναι δυνατό σε βάθος χρόνου παρά μόνο σε ένα αποδοτικό καθεστώς συσσώρευσης.
Για πολύ καιρό, η ανάπτυξη της παραγωγής εμπορευμάτων προς το εσωτερικό κάθε χώρας και προς νέες αγορές κάλυπτε την ελαττούμενη αξία τους. Ωστόσο, από τις αρχές της δεκαετίας του ’70 η επανάσταση της πληροφορικής, κατέστησε τη μεγάλη ποσότητα εργασίας περιττή. Έκτοτε, ο μόνος αντισταθμιστικός μηχανισμός για τη συντήρηση του συστήματος των αγορών είναι το «εικονικό κεφάλαιο», δηλαδή η μορφή του χρήματος η οποία δεν αντανακλά πλέον την αξία που παράγει η ανθρώπινη εργασία, αλλά την πίστη στα μελλοντικά κέρδη που πρόκειται να έρθουν. Το χρηματιστηριακό κεφάλαιο και η κερδοσκοπία δεν αποτελούν την αιτία της κατάρρευσης του συστήματος, αλλά τον ύστατο τρόπο άμυνας απέναντι στην πτώση της αξίας. Σύμφωνα με τον Κουρτς, η θεωρία της αναπόφευκτης καπιταλιστικής κρίσης είναι παρούσα με αποσπασματικό και αμφίσημο τρόπο στον Μαρξ, όπως για παράδειγμα στο «Απόσπασμα για τις μηχανές» στις Βασικές γραμμές της κριτικής της πολιτικής οικονομίας [Grundrisse]. Όμως, σε αντίθεση με την παραδοσιακή ερμηνεία των μαρξιστών, ο Κουρτς δεν βλέπει στη συσσώρευση του κεφαλαίου έναν αέναο και σταθερό τρόπο συντήρησης του συστήματος, ο οποίος μπορεί να ανατραπεί μόνο από μια επανάσταση των καταπιεσμένων. Η καινοτομία της δικής του θεωρίας βρίσκεται στην εξήγηση του τρόπου με τον οποίο η παραγωγή της αξίας έφτασε στο εσωτερικό της όριο (όπως προβλέπεται από το θεωρητικό πλαίσιο του Μαρξ), τη δεκαετία του ’70.
Από τη στιγμή που ξέσπασε η παγκόσμια κρίση του 2008, γίνεται φανερό για τον Γερμανό θεωρητικό ότι δεν υπάρχει καμία πιθανή λύση σ’ αυτό το πλαίσιο. Ούτε τα νεο-κεϋνσιανά προγράμματα επανεκκίνησης της οικονομίας ούτε οι πολιτικές της λιτότητας μπορούν να διορθώσουν τα αποτελέσματα της κρίσης. Οι υποσχέσεις για την παραγωγή νέων θέσεων εργασίας φανερώνουν απλώς την έλευση του «τέλους της εργασίας». Το εμπόρευμα και το χρήμα, η αξία και η εργασία, δεν αποτελούν αιώνιες αλήθειες για την ανθρωπότητα, αλλά είναι σχετικά πρόσφατες ιστορικές εφευρέσεις. Σύμφωνα με τις αναλύσεις του Κουρτς, πλησιάζουμε στο τέλος τους, το οποίο δεν θα έρθει βέβαια από τη μια μέρα στην άλλη, αλλά θα χρειαστεί ακόμα μερικές δεκαετίες για να φανεί. Η κριτική στάση που τήρησε τόσο απέναντι στα κινήματα που ασκούν επιφανειακή κριτική στο χρηματοπιστωτικό σύστημα όσο και στα κινήματα της «ψευδούς αμεσότητας» μιας «εναλλακτικής οικονομίας» δείχνει την ογκώδη εργασία που πρέπει να αναλάβει μια θεωρία ώστε να ανοίξει το δρόμο για τη δημιουργία μιας κοινωνίας στην οποία η παραγωγή και η κυκλοφορία των αγαθών δεν θα περνάει από την αυτονομημένη διαμεσολάβηση του χρήματος και της αξίας αλλά θα είναι οργανωμένη σύμφωνα με τις ανάγκες. Σ’ αυτό το πλαίσιο, η θεωρητική του εργασία αποτελεί μια μορφή πράξης, καθώς αποτελεί μια κατάβαση στην καπιταλιστική καρδιά του σκότους.
* Η εισαγωγή αυτή είναι περίληψη του κειμένου του Ανσέλμ Γιάππε (Jappe): Ρόμπερτ Κουρτς, ταξίδι στην καπιταλιστική καρδιά του σκότους, το οποίο εκδόθηκε στο περιοδικό La Revue des Livres, νούμερο 9, Ιανουάριος-Φεβρουάριος 2013.
