Επιμέλεια: Γιάννης Χρυσοβέργης
Οι Νικαραγουανοί θα εκλέξουν στις 6 Νοεμβρίου τον επόμενο πρόεδρό τους. Μετά από δύο δεκαετίες στην ηγεσία της χώρας, ο επικεφαλής των Σαντινίστας Ντανιέλ Ορτέγκα ενδέχεται να εκλεγεί για τέταρτη φορά. Όμως η ιδεολογία του, που εμφανίζεται πάντα ως «σοσιαλιστική» και «αντιιμπεριαλιστική», έχει άραγε ακόμα σχέση με εκείνη των επαναστατικών χρόνων;
Του Bernard Duterme*
«Η Νικαράγουα των Σαντινίστας»: οι δύο λέξεις ήταν αχώριστες. Στη δεκαετία του 1980, η Κεντρική Αμερική ζούσε μια περίοδο επαναστάσεων και αντεπαναστάσεων. Το 1979, οι εξεγερμένοι Σαντινίστας είχαν κατορθώσει να ανατρέψουν τον δικτάτορα Αναστάσιο Σομόσα, που για χρόνια θεωρούνταν «ο άνθρωπος των Ηνωμένων Πολιτειών» στην περιοχή. Άλλωστε, στους Αμερικανούς ηγέτες αποδιδόταν η ακόλουθη αθυροστομία: «Ο Σομόσα είναι πουτάνας γιος, αλλά είναι δικός μας πουτάνας γιος» -φράση που φέρεται να είπε ο πρόεδρος Φράνκλιν Ντελάνο Ρούσβελτ το 1939 για τον πατέρα Σομόσα και να την επανέλαβε ο υπουργός Εξωτερικών Χένρι Κίσινγκερ για τον γιο, μιας και η δυναστεία Σομόσα κυβέρνησε από το 1937 ώς το 1979.
Στην πράξη, ο Ψυχρός Πόλεμος διεξαγόταν τότε μέσω Κεντροαμερικανών αντιπροσώπων. Ένα φάντασμα πλανιόταν πάνω από τη Δύση: σύμφωνα με τη «θεωρία των ντόμινο», ο κομμουνισμός απειλούσε να βάλει χέρι, στη μία μετά την άλλη, στις «χώρες επιρροής της». Από τη μεριά της, η διεθνιστική αλληλεγγύη συνέκλινε προς ένα μικρό έθνος που, στον αυλόγυρο της «αυτοκρατορίας», είχε το θράσος να υψώσει ανάστημα. Από τη μια μεριά ήταν ο Γολιάθ, με το πρόσωπο του Αμερικανού προέδρου Ρόναλντ Ρήγκαν, αρχιτέκτονα μιας συντηρητικής και οικονομικά φιλελεύθερης στροφής· από την άλλη ήταν ο Δαυίδ, που τον ενσάρκωνε το Σαντινιστικό Μέτωπο Εθνικής Απελευθέρωσης (FSLN).
Στην Ευρώπη, το Centre Tricontinental (CETRI) του Βελγίου ήταν για χρόνια ένα από τα κύρια κέντρα μελέτης της επανάστασης των Σαντινίστας. Δέχθηκε μάλιστα, το 1989, την επίσκεψη του Ντανιέλ Ορτέγκα και ο ιδρυτής του, Φρανσουά Ουτάρ, παρασημοφορήθηκε πολλές φορές από τη φίλη χώρα. Ένα μνημειώδες έργο του τέως υπουργού Πολιτισμού των Σαντινίστας, του ιερωμένου, ποιητή και γλύπτη Ερνέστο Καρντενάλ, δεσπόζει ακόμα μπροστά στην έδρα του κέντρου στο Λουβαίν Λα Νεβ: το Σανατίγιο (ένα πουλί), σύμβολο της χειραφέτησης του Τρίτου Κόσμου.
Στις αρχές της δεκαετίας του 1980, η επαναστατική εξουσία στη Νικαράγουα αφιερώθηκε στην αναδιανομή του πλούτου και στην προαγωγή της υγείας και της εκπαίδευσης. Επέλεξε τη μεικτή οικονομία,1 τον πολιτικό πλουραλισμό, τη μη ένταξη σε στρατιωτικές συμμαχίες, τη στιγμή που η αμερικανική Δεξιά κατάγγελλε ένα «κομμουνιστικό καθεστώς» και εξόπλιζε παράνομα ένα μέρος της αντιπολίτευσης -τους Κόντρας- βαφτίζοντάς τους «μαχητές της ελευθερίας». Το 1990, οι ηγέτες των Σαντινίστας, που διοικούσαν τη χώρα από το 1979, υπέκυψαν. Εξαντλημένος ο πληθυσμός από τα χρόνια του πολέμου, έκλεισε στις κάλπες την επαναστατική παρένθεση με έναν αμφιλεγόμενο απολογισμό. Στα θετικά: η καταπολέμηση του αναλφαβητισμού και των ανισοτήτων, το σχολείο για όλους, οι εκστρατείες εμβολιασμών, η αγροτική μεταρρύθμιση, η επιθυμία εθνικής ανεξαρτησίας. Στα αρνητικά: ο παρεμβατισμός μιας εξουσίας πεπεισμένης για την απελευθερωτική αποστολή της, το κρατικό συμφέρον που τίθεται υπεράνω όλων, οι θυσίες που έγιναν σε ένα πλαίσιο πολιτικής βίας και μποϊκοτάζ, ο περιρρέων μιλιταρισμός. Οι Σαντινίστας αποδέχθηκαν την εκλογική ήττα. Είχε έρθει η ώρα της «φιλελεύθερης δημοκρατίας».
Την ίδια εποχή, μια περίοδος που χαρακτηρίστηκε «δημοκρατική εξομάλυνση» εγκαινιάστηκε στην Κεντρική Αμερική: μια τυπική πολιτική φιλελευθεροποίηση μαζί με μια πραγματική οικονομική φιλελευθεροποίηση, με έναν επιεικώς προβληματικό απολογισμό και για τις δύο. Δυόμισι δεκαετίες αργότερα, η περιοχή δεν κατόρθωσε να απαλλαγεί από το ακόμα κυρίαρχο μοντέλο της οικονομίας εξαγωγής αγροτικών προϊόντων. Και μολονότι η Νικαράγουα έχει πετύχει, ανεξάρτητα αν είναι καλή ή κακή η χρονιά, έναν μέσο ρυθμό ανάπτυξης 4%, δεν κατόρθωσε να μειώσει τη φτώχεια, που πλήττει έναν στους δύο κατοίκους της, ούτε να καταπολεμήσει τις ανισότητες: η περιουσία των διακοσίων πλουσιότερων κατοίκων της είναι 2,7 φορές υψηλότερη από τον πλούτο που παράγει η χώρα κάθε χρόνο. Δεν κατόρθωσε να διασφαλίσει μια σταθερή εργασία στην πλειονότητα του ενεργού πληθυσμού ούτε και να σιτίσει τους κατοίκους των περιοχών που υποφέρουν από την ξηρασία και την κλιματική αλλαγή. Μετά από την Αϊτή, η χώρα παραμένει η φτωχότερη του δυτικού ημισφαιρίου και η πιο ευάλωτη σε τυφώνες και σεισμούς.
Αυτός ο κοινωνικός απολογισμός ανήκει και στο σαντινιστικό κίνημα του 21ου αιώνα. Έχοντας επιστρέψει στην ηγεσία της Νικαράγουα το 2006, ο πρώην επαναστάτης ηγέτης Ντανιέλ Ορτέγκα ολοκληρώνει φέτος την τρίτη θητεία του και συμπληρώνει δύο δεκαετίες στην ηγεσία της χώρας (1979-1990 και 2006-2016). Προκειμένου να επανέλθει στην εξουσία μετά από τρεις διαδοχικές εκλογικές ήττες στις προεδρικές εκλογές (1990, 1996 και 2001), ο αμετακίνητος γενικός γραμματέας του FSLN δεν ωχρίασε μπροστά σε καμία μανούβρα όσον αφορά την τακτική ούτε και σε καμία απότομη μεταστροφή όσον αφορά την πολιτική.
Κατ’ αρχάς, με όρους αυστηρά εκλογικούς, η νίκη του το 2006 με περίπου 38% οφείλεται εν πολλοίς σε μια πρώτη συνταγματική αναθεώρηση,2 που επιτεύχθηκε χάρη σε μια «παρά φύση» συμμαχία με τον Αρνόλντο Αλεμάν. Πρόεδρος της χώρας με ακραία φιλελεύθερο πρόγραμμα κατά την περίοδο 1997-2001, ο Αλεμάν καταδικάστηκε για διαφθορά, πριν απαλλαγεί από το Ανώτατο Δικαστήριο... που είναι φιλικά προσκείμενο στους Σαντινίστας. Για να μπορέσει να είναι και πάλι υποψήφιος το 2011, καθώς το Σύνταγμα απαγορεύει περισσότερες από δύο προεδρικές θητείες, ο Ορτέγκα βασίστηκε σε μια βολική εξαίρεση που εξέδωσε το ίδιο Ανώτατο Δικαστήριο. Η νίκη από τον πρώτο γύρο με άνετη πλειοψηφία (62%) σημαδεύτηκε από πολλές «παρατυπίες».
Εν όψει των επερχόμενων προεδρικών εκλογών της 6ης Νοεμβρίου το FSLN, που ελέγχει την Εθνοσυνέλευση, φρόντισε με απλή πλειοψηφία να άρει κάθε συνταγματικό εμπόδιο στις απεριόριστες επανεκλογές. Το μόνο που πρέπει να κάνει ο «Ντανιέλ» (όπως τον αποκαλούν στη Νικαράγουα) είναι να επιβεβαιώσει τις δημοσκοπήσεις, οι οποίες προβλέπουν την άνετη επικράτησή του. Μέχρι στιγμής, οι αντίπαλοί του είτε είναι διχασμένοι είτε στερούνται κύρους και αξιοπιστίας είτε αποκλείστηκαν: τον Ιούνιο του 2016, το Ανώτατο Δικαστήριο στέρησε από το Ανεξάρτητο Φιλελεύθερο Κόμμα, τον κύριο πυλώνα του σημαντικότερου συνασπισμού της αντιπολίτευσης (της Εθνικής Συμμαχίας για τη Δημοκρατία), το δικαίωμα να κατεβάσει δικό του υποψήφιο στις προεδρικές εκλογές. Όλα αυτά υπό την αιγίδα του Ανώτατου Εκλογικού Συμβουλίου που αποτελείται, όσο ποτέ άλλοτε, από άτομα που έχουν προσωπική υποχρέωση προς τον πρόεδρο και αντιτίθεται, όπως κι αυτός, σε κάθε διαδικασία αποστολής διεθνών παρατηρητών.
Με αυστηρά πολιτικούς όρους ο «ντανιελισμός» ή ο «ορτεγκισμός» -όπως τον αποκαλούν οι επικριτές του- δεν διατήρησε τα βασικά στοιχεία του σαντινισμού, του οποίου ωστόσο έχει κρατήσει το όνομα. Με αποκήρυξη αρχών μέχρι το σημείο της παρωδίας και με απότομες αλλαγές πλεύσης μέχρι το σημείο της αντίφασης, ο Ορτέγκα κατόρθωσε να πετύχει την υποστήριξη τμημάτων της κοινωνίας που στο παρελθόν τού ήταν εχθρικά, διατηρώντας ταυτόχρονα τη δημοτικότητά του μεταξύ του λαϊκού ακροατηρίου των Σαντινίστας.
Η απαγόρευση κάθε άμβλωσης (ακόμα και σε περιπτώσεις βιασμού ή κινδύνου για τη ζωή), την οποία ψήφισαν οι βουλευτές του FSLN, δημιούργησε αλγεινές εντυπώσεις.3 Όμως καθησύχασε τους συντηρητικούς χριστιανούς, οι οποίοι κυριαρχούν στη Νικαράγουα, και ιδίως τον ηλικιωμένο καρδινάλιο Μιγκέλ Ομπάντο. Ο πάλαι ποτέ ορκισμένος εχθρός των Σαντινίστας πίνει πλέον νερό στο όνομα της οικογένειας Ορτέγκα. Η οποία πολλαπλασίασε τα δείγματα... καλής πίστης. Το προεδρικό ζεύγος παντρεύτηκε στην εκκλησία το 2007 μετά από εικοσιπέντε χρόνια συμβίωσης και μια θλιβερή ιστορία σεξουαλικής κακοποίησης μιας υιοθετημένης κόρης. Το σύνθημα της προεκλογικής εκστρατείας του 2011, «Για μια Νικαράγουα χριστιανική, σοσιαλιστική και αλληλέγγυα», επαναλαμβάνεται αδιάκοπα από την κυβερνητική προπαγάνδα.
Αλλά και οι διεθνείς οικονομικοί οργανισμοί, οι ξένοι επενδυτές και η εργοδοσία διέκριναν τη μετριοπάθεια στην ορθόδοξη διαχείριση του Ορτέγκα και του φιλελεύθερου αντιπροέδρου του Χάιμε Μοράλες, ανθρώπου με εντυπωσιακή πολιτική διαδρομή: πρώην τραπεζίτης, εξόριστος στη διάρκεια της επαναστατικής περιόδου, πρώην ηγέτης των Κόντρας, πρώην υπουργός στην κυβέρνηση του προέδρου Αλεμάν... Μαζί αποφάσισαν την εφαρμογή του προγράμματος λιτότητας του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου και της Παγκόσμιας Τράπεζας, καθώς και την ιδιωτικοποίηση των εθνικοποιημένων επιχειρήσεων. Επικύρωσαν τη συνθήκη ελεύθερων συναλλαγών με τις Ηνωμένες Πολιτείες -η χώρα διεξάγει σήμερα το μισό της εμπόριο με τις ΗΠΑ- έκαναν συμμαχίες με το Ανώτατο Συμβούλιο Ιδιωτικών Επιχειρήσεων (COSEP, η οργάνωση των εργοδοτών), προσέφεραν μερική φοροαπαλλαγή στις άμεσες ξένες επενδύσεις κ.τ.λ.
Δείγματα γραφής τόσο καθησυχαστικά ώστε, στις παραμονές των εκλογών του 2011, οι επιχειρηματικοί κύκλοι περιέγραφαν τον Σαντινίστα πρόεδρο ως «υπεύθυνο λαϊκιστή». Στις 6 Αυγούστου 2014, το οικονομικό περιοδικό «Forbes» μιλούσε για «νικαραγουανό θαύμα», πλέκοντας εγκώμιο στις «πολιτικές του Ντανιέλ Ορτέγκα», που «κατόρθωσαν να προσελκύσουν ξένες επενδύσεις και εταιρείες, χάρη στη συναίνεση μεταξύ της κυβέρνησης και του ιδιωτικού τομέα, καθώς και στις δομικές μεταρρυθμίσεις (...), αναγκαίες για την οικονομία της αγοράς και την επαναδραστηριοποίηση των εξαγωγών και, κατά συνέπεια, για την οικονομική ανάπτυξη και την κοινωνική πρόοδο».
Αν και δεν μπορούμε να μιλάμε ακριβώς για «κοινωνική πρόοδο», τα μέτρα που ελήφθησαν από το 2007 στους τομείς της παιδείας και της υγείας (επιστροφή στη δωρεάν παροχή υπηρεσιών), του αγώνα κατά της φτώχειας (πρόγραμμα «Μηδενική Πείνα»), της κατοικίας (πρόγραμμα «Αξιοπρεπής Κατοικία»), καθώς και η υποστήριξη προς τους μικρούς παραγωγούς και τους γυναικείους συνεταιρισμούς, τροφοδότησαν τη δημοτικότητα του προέδρου στην κοινωνική βάση των Σαντινίστας, η οποία παραμένει πιστή σε αυτόν. Η προσπάθεια στηρίχθηκε τόσο στη διεθνή συγκυρία -την έκρηξη των τιμών των πρώτων υλών- όσο και στη μαζική βοήθεια του Ούγκο Τσάβες. Όμως η τάση της πρώτης έχει αναστραφεί και η δεύτερη έχει στερέψει.
Οι πιο σκληρές επικρίσεις προέρχονται από τους παλαιούς συντρόφους του προέδρου, που εκδιώχθηκαν ή αποχώρησαν από το FSLN, σε κάθε φάση της ιδιωτικοποίησης του κοκκινόμαυρου κόμματος από τον Ορτέγκα και την κλίκα του. Τοποθετούμενοι κυρίως στα αριστερά του FSLN, αλλά μερικές φορές και στα δεξιά του, δηλώνουν πάντα Σαντινίστας, αφοσιώνονται στη «διάσωση» ή στην «ανανέωσή» του και αντιτίθενται έντονα στον «ορτεγκισμό». Προέρχονται από τις τάξεις των ηγετών, των υπουργών και των βουλευτών των Σαντινίστας της δεκαετίας του 1980. Στο πλευρό τους οι διανοούμενοι και οι καλλιτέχνες της σαντινιστικής επανάστασης της ίδιας εποχής. Όλοι τους όμως απέτυχαν, μέχρι τώρα, να αποκτήσουν κοινωνικό και εκλογικό έρεισμα.
Κατηγορούν τον Ορτέγκα για υφαρπαγή του FSLN ήδη από την επαύριο της εκλογικής ήττας του 1990 και για χειραγώγηση του κόμματος με στόχο την εξυπηρέτηση των προσωπικών συμφερόντων του, αντί για τον αναγκαίο εκδημοκρατισμό του. Καταγγέλλουν τον «αρχηγισμό» του κομαντάντε, τόσο στην ηγεσία του κόμματος όσο και σε αυτή της χώρας. Του προσάπτουν τις ιδεολογικές ακροβασίες που έκανε προκειμένου να κατακτήσει εκ νέου (και να διατηρήσει) την προεδρία εφ’ όρου ζωής, τον πλουτισμό του και τις συμπαιγνίες του με τους πλουσιότερους ανθρώπους της χώρας, την ασφυκτική πίεση της κλίκας του -σύζυγος, παιδιά και αυλικοί- σε όλους τους μηχανισμούς του κράτους και όχι μόνο (στρατός, αστυνομία, ΜΜΕ...). Σύμφωνα με την Ντόρα Μαρία Τέλες, σύμβολο της επανάστασης και πρώην υπουργό Υγείας, ο πρόεδρος επιδιώκει να «θεσμοθετήσει την κληρονομική διαδοχή» («El País», 19 Φεβρουαρίου 2016).
Περισσότερο οπορτουνιστής παρά σοσιαλιστής, ο σαντινιστής πρόεδρος διατηρεί μονίμως μεγάλη απόκλιση μεταξύ της αντιιμπεριαλιστικής και εθνικής ρητορείας και της αποδοχής του ελεύθερου εμπορίου, όπως και της πώλησης των συγκριτικών πλεονεκτημάτων της χώρας στον εκάστοτε πλειοδότη. Μια ομάδα είκοσι επτά διανοουμένων, μεταξύ των οποίων ο ποιητής Ερνέστο Καρντενάλ και η συγγραφέας Χιοκόντα Μπέλλι, δημοσίευσαν τον Μάιο του 2016 μια διακήρυξη με τίτλο «Να μην επιτρέψουμε να γίνει το έθνος όμηρος μιας μειοψηφίας». Το ορτεγκικό σύστημα διακυβέρνησης περιγράφεται ως «αυταρχικό, διεφθαρμένο, γεννήτορας αποκλεισμών», καθώς επίσης και «κατασταλτικό απέναντι στις κοινωνικές διαμαρτυρίες που προκαλεί». Και καταγγέλλει την έκρηξη, μεταξύ του 2007 και του 2015, της παράλληλης οικονομίας και της υποαπασχόλησης, του εξωτερικού χρέους και των κερδών των μεγάλων επιχειρήσεων.
Ο τωρινός σαντινισμός έχει επίσης προσφέρει σε ξένους επενδυτές (ασιάτες, βορειοαμερικανούς κ.λπ.) πλήθος παραχωρήσεων έργων κάθε μεγέθους, άδειες εξορύξεων, ενεργειακά ή τουριστικά έργα, επισήμως με στόχο την «εξαφάνιση της φτώχειας». Μεταξύ αυτών, το φαραωνικό και αμφισβητούμενο σχέδιο κατασκευής της «μεγάλης διώρυγας της Νικαράγουα», που θα ενώνει τον Ειρηνικό με τον Ατλαντικό ωκεανό. Θα πλαισιωθεί (τουλάχιστον στα χαρτιά) από μια απαλλαγμένη από δασμούς εμπορική ζώνη, ένα νέο διεθνές αεροδρόμιο, τουριστικές εγκαταστάσεις υψηλών προδιαγραφών, λιμάνια, αυτοκινητόδρομους, γέφυρες κ.λπ.4
Εντούτοις, παρά την αμφισβήτηση, το FSLN, ο ηγέτης του και η σύζυγος του τελευταίου, υποψήφια για την αντιπροεδρία, χαίρουν συμπάθειας και έχουν μια δύναμη επηρεασμού που τους επιτρέπουν να ατενίζουν την εκλογική αναμέτρηση του Νοεμβρίου με αισιοδοξία.
1 Με ιδιωτικές επιχειρήσεις και έναν ισχυρό δημόσιο τομέα.
2 Ο πρόεδρος εκλέγεται από τον πρώτο γύρο αν έχει συγκεντρώσει το 35% των ψήφων.
3 Βλ. Maurice Lemoine, «Une gauche délavée s’ enracine au Nicaragua», «Le Monde diplomatique», Μάιος 2012.
4 Βλ. «Le Nicaragua double le canal du Panama: à quel prix?» και «Le grand canal du Nicaragua : “une concession... imposée à un pays vaincu”», www.cetri.be, Δεκέμβριος 2015 και Μάρτιος 2016.
* Διευθυντής του Centre Tricontinental (CETRI), Λουβαίν Λα Νεβ
