Το έτος 1841 «ιδρύεται» η Αριστερά διά του «Κομμουνιστικού Μανιφέστου», του διανοητικού πονήματος του τότε 28χρονου Καρλ Μαρξ, που έμελλε να ανταριάσει το συλλογικό υποσυνείδητο της Ευρώπης τού πρώιμου βιομηχανικού καπιταλισμού ενόσω ακόμα επενεργούσαν με ευρεία απήχηση οι θεωρίες των ύστερων αγγλόφωνων κοινωνικών ωφελιμιστών (αγγλ. Utilitarians), με προεξέχουσες εκείνες του Τζον Στιούαρτ Μιλ. Ο Μιλ ήταν ο θεωρητικός που πρώτος ανέδειξε τον φυσιολογικό, μετεξελικτικό «μονόδρομο» της παραγωγής προς το συλλογικό «οριζόντιο μοντέλο». Ο Μαρξ παρά ταύτα θεωρούσε επιτακτική ανάγκη η πολιτική σκέψη να πάει πέρα από τους ωφελιμιστές για να απαντήσει στο επικυρίαρχο, για την εποχή, ζήτημα της θέσης του προλεταριάτου στην παραγωγική διαδικασία στην Ευρώπη και όπου αλλού στην υφήλιο επικυριαρχούσε το «κάθετο μοντέλο παραγωγής».
Οι κοινωνικοί συσχετισμοί είχαν άρδην μεταβληθεί από το έτος 1780, οπότε επισήμως χρονολογείται το ξέσπασμα της «κοινωνικοαπελευθερωτικής» Βιομηχανικής Επανάστασης. Οι αστοί - καπιταλιστές, έχοντας εισαγάγει στην παραγωγή την «καινοτομία» της ατμομηχανής κατόρθωσαν να παραγκωνίσουν τη γαιοκτήμονα ελίτ της υπαίθρου. Η τελευταία, προκειμένου να μην αφανιστεί ολοσχερώς, προέβη, ως ηττηθείς «ταξικός εχθρός», στην κατάρτιση «εντίμου συμβιβασμού» με τους «νικητές» αστούς διά της οικειοθελούς συμμετοχής της σε μια νέα μορφή «συνδικάτου», αστικής επινόησης, στο «Κοινοβούλιο».
Ο ιστορικός αυτός «συμβιβασμός» είχε ως συνέπεια, αν όχι ως αποκλειστική στόχευση, την κοινωνική περιθωριοποίηση της εργατικής τάξης, η οποία δεν ήταν ομοιογενής παρά μόνο ως προς την εξαθλίωση που βίωνε, είτε η τελευταία δρούσε στο χωροταξικό πλαίσιο των βιομηχανικών άστεων, είτε στο αντίστοιχο της γεωργικής υπαίθρου. Στο «Κομμουνιστικό Μανιφέστο» ο Μαρξ πονεί για να εμπνεύσει την «ομογενοποίηση» του προλεταριάτου, για να θεμελιώσει την έννοια της «ταξικής συνείδησης», η οποία, καθώς διευκρινίζει, είναι πιο δύσκολο να εμφιλοχωρίσει στο υποσυνείδητο του δουλοπάροικου, καθότι ο τελευταίος απώλλειται την υπεραξία του στην αχανή χωροταξία του αγρού και όχι πάντα σε σχέση εγγύτητας με τον συνάδελφό του. Αντιθέτως, αναμεταξύ εργατών γραμμής παραγωγής, το συνέμφυτο στοιχείο της εγγύτητας μπορεί να παίξει θεμελιακό ρόλο στην ταχύτερη σφυρηλάτηση της «ταξικής συνείδησης», όπερ και εγένετο.
Στις μέρες μας, 175 έτη μετά την έκδοση του «Κομμουνιστικού Μανιφέστου», ο «συμβιβασμός» των οικονομικών ελίτ κρατεί καλύτερα από ποτέ στο πλαίσιο του «σύγχρονου κοινοβουλευτισμού». Οι liberal φωνές και γραφίδες των ωφελιμιστών έχουν σιγαστεί από τις libertarian οι οποίες δείχνουν να αγνοούν τις διδαχές των ωφελιμιστών ωσάν να μην τις διδάχθηκαν ποτέ. Πόσοι «ψαγμένοι» άραγε πιστεύουν ότι ο Μίλτον Φρίντμαν εμπνέεται πραγματικά από τον Άνταμ Σμιθ; Ενδεχομένως ούτε καν οι διανοούμενοι στον χώρο του «δογματικού» νεο-κομμουνισμού, που άλλωστε φημίζονται για την γνωσιακή τους ευρύτητα στον τομέα των κοινωνικών επιστημών.
Στις μέρες μας επίσης, το προλεταριάτο έχει διευρυνθεί επικίνδυνα, όντας πιο ανομοιογενές από ποτέ. Ξεκινά από τον ανειδίκευτο 25χρονο εργαζόμενο των 550 ευρώ μεικτά και φτάνει έως και το επιστημονικό στέλεχος επιχείρησης των 1.100 - 2.000 ευρώ μεικτά στο πλαίσιο εργασιακού ωραρίου «φυσαρμόνικας». Ιδού το θεμέλιο της ομογενοποίησης. Η προλεταριοποίηση όμως είναι ante portas και του αυτοαπασχολούμενου, και του μικρομεσαίου επιτηδευματία. Το νεανικό όραμα του ιατρείου, του δικηγορικού και τεχνικού γραφείου, του εμπορικού καταστήματος της συνοικίας φαντάζει πια μεγαλοφιλοδοξία όταν πολυστελεχωμένα σχήματα, τα οποία διακινούνται και εγκαθίστανται ελεύθερα ανά την υφήλιο, καταπίνουν στο διάβα τους, ως άλλος θεός Κρόνος τα βρέφη του, τον μικρό και ονειροπόλο enterpreneur με το πρόσχημα της τάχα μου τήρησης των τιμών των παρεχομένων υπηρεσιών σε χαμηλά επίπεδα από κάποια «αόρατη χείρα», αξιοκρατικό ρυθμιστή των συναλλαγών. Περαιτέρω, το Διαδίκτυο κατήργησε πολλά διαμεσολαβητικά επαγγέλματα. Ο τουριστικός και ο ασφαλιστικός πράκτορας, ο ναυλομεσίτης, ο εμπορικός αντιπρόσωπος έχουν σε μεγάλο βαθμό υπαλληλοποιηθεί πίσω από μια οθόνη desktop μεγάλης κεφαλαιουχικής εταιρείας.
Το συλλογικό υποκείμενο της σύγχρονης Αριστεράς είναι λοιπόν σαφώς διαφορετικό από εκείνο το οποίο πραγματεύεται ο Μαρξ στα «ιδρυτικά» κείμενα. Αυτό βεβαίως δεν σημαίνει επ' ουδενί ότι ο Μαρξ μας «περιορίζει» τον αξιολογικό ορίζοντα, σίγουρα όχι ως μεθοδολογία οργάνωσης πολιτικής σκέψης. Η «αναβίωση» όμως της utilitarian μεθοδολογικής προσέγγισης που ουσιαστικά ιδρύει τον, προ Μαρξ, χώρο της προοδευτικής διανόησης θεωρώ πως είναι μια ευκαιρία που η σύγχρονη Αριστερά οφείλει στον εαυτό της να αδράξει, ή να δημιουργήσει ακόμα καλύτερα.
Εάν το διευρυμένο συλλογικό υποκείμενο της Αριστεράς επιθυμούμε να ταυτοποιηθεί με αυτήν και να τη νιώσει «φυσικό» του χώρο, το νομοθετικό έργο της κυβέρνησης με κορμό τον ΣΥΡΙΖΑ καθίσταται απαραίτητο εφεξής να προτείνεται και να τεκμηριώνεται όχι με ένα μονοσήμαντα ταξικό πρόσημο, αλλά με ένα εν τοις πράγμασι θεματικό. Τα εργατικά δικαιώματα, λ.χ., αντί να προτείνονται μονοσήμαντα ως «ταξικά» μπορεί κάλλιστα να προτείνονται ως αυτό που εν τοις πράγμασι είναι, ως θεμελιώδη ανθρώπινα δικαιώματα τα οποία, όταν κατοχυρώνονται, διασφαλίζουν την παραγωγική συνέχεια, τη δίκαιη ανάπτυξη και την κοινωνική συνοχή. Το «δίκιο του εργάτη» είναι στην πραγματικότητα το δίκιο όλων μας. Ομοίως τα δικαιώματα της γυναίκας, αντί να προτείνονται μονοσήμαντα ως δικαιώματα «φύλου» σε αέναη διεκδίκηση της «ισότητας» μπορεί να προτείνονται ως δικαιώματα του έτερου έμψυχου πυλώνα που θεμελιώνει αυτό που ονομάζουμε ανθρωπότητα. Η αξιοπρέπεια της γυναίκας είναι στην πραγματικότητα αξιοπρέπεια όλων μας. Η σύγχρονη Αριστερά βρίσκεται έχει ιστορική ευθύνη να ενιαιοποιήσει την προοδευτική σκέψη όπως η τελευταία γεννάται από την πένα των διαφωτιστών, μετεξελίσσεται από τους ωφελιμιστές και ριζοσπαστικοποιείται από τον μαρξισμό.
Η προοδευτική σκέψη είναι μία, ενιαία και αδιαίρετη. Η μεθοδολογία της αλλάζει σε συνάρτηση με την εκάστοτε κοινωνική αναγκαιότητα. Η ποικίλη κοινωνική αναγκαιότητα τού σήμερα χρήζει πολυσύνθετης σκέψης και δράσης.
* Ο Δημήτρης Π. Κυριακαράκος είναι δικηγόρος LL.M.(London Metropolitan University) Διεθνούς και Συγκριτικού Δικαίου Οικονομίας / Εμπορίου
