Φαινομενικά ίσως μοιάζουν: κάτι αργοσβήνει για να το διαδεχθεί κάτι άλλο, που αρχίζει να φωτίζει, ενώ εσύ έχεις ήδη μετακινηθεί. Τα παιδιά μετακινούνται από την οικογένεια στο σχολείο και από το σχολείο στην κοινωνία. Μαζί μετασχηματίζονται η οικογένεια, το σχολείο, τα παιδιά και οι μεταξύ τους σχέσεις.
Οι μεταβάσεις είναι αλληλεπιδραστικές. Αλλάζουμε εποχή και η εποχή αλλάζει πρωταγωνιστές. Αλλάζει μαζί ο χώρος και ο χάρτης του. Δεν επιβάλλονται ούτε στις εποχές ούτε στους ανθρώπους. Συνδέονται με επιθυμίες, με συναισθήματα, με επιδιώξεις, με συγκρούσεις. Ελευθερώνουν, πικραίνουν, προσαρμόζουν. Είναι η ανάσα της πραγματικότητας που δεν χωράει στην περιγραφή της. Ένας ελεύθερος κυματισμός και το νόημα που του προσδίδουμε.
Ορισμένα πρόσωπα δεν επιθυμούν, δεν αντέχουν, αρνούνται τις μεταβάσεις. Κλείνονται στις περιγραφές τους, στις μετρήσεις των γραμμάτων και των χτυπημάτων. Προσωπεία, άλλοτε κραταιά, σβήνουν με την ίδια αλαζονεία που έλαμπαν. Καταδικάζουν τα κενά ανάμεσα στις λέξεις και βυθίζονται στο κενό τους. Στη θέση τους, στο ίδιο κενό, βιάζονται να λάμψουν -σαν φλας που τυφλώνει και εμποδίζει να διακρίνεις- άλλες μορφές, επιχειρήσεις και πολιτικές ενώσεις.
Στις μεταβάσεις υπάρχουν πάντα δύο πρωταγωνιστές, το παρελθόν και το μέλλον, κι ένας αστάθμητος παράγοντας: το παρόν. Ένα παρόν εύθραυστο και μετακινούμενο, όπως τα προσφυγόπουλα στις βάρκες και στα κύματα του Αιγαίου. Περιέχει το παρελθόν μαζί με την απώλεια αυτού του παρελθόντος, περιέχει και το μέλλον μαζί με την προσδοκία αυτού του μέλλοντος. Την προηγούμενη τάξη, την οικογένεια και την πατρίδα, την επόμενη τάξη, τους φίλους, τον νέο τόπο. Τους χωματόδρομους, τις χιλιομετρικές αποστάσεις και τις γραμμές του μετρό, τους αεροδιάδρομους, τις αποστάσεις που γίνονται χρονικές. Απομακρυσμένα πρόσωπα στις γειτονιές του κόσμου, παρόντα στο μεγάλο ψηφιακό χωριό που μας περιέχει ταυτόχρονα, ζωντανούς και νεκρούς.
Συνήθως σιωπηλές, ηθελημένα ή αθέλητα, οι φθινοπωρινές μεταβάσεις έχουν μια δόση μελαγχολίας σαν τα φύλλα που πέφτουν με αβέβαιες τροχιές. Σαν κάποια πολιτικά πρόσωπα και σχηματισμούς. Ενίοτε η σιωπή τους καλύπτεται από τον θόρυβο του νυχτερινού σκουπιδιάρικου που ψάχνει τους κάδους που ένας γείτονας, κρυφά, μετακίνησε. Το ελαφρό αεράκι μεταβάλλει την τροχιά του φύλλου, το ξανασηκώνει απότομα σε προηγούμενη θέση αναποδογυρίζοντάς το, μετά το διώχνει με ταχύτητα και τελικά το αφήνει να ακουμπήσει στο έδαφος, χωρίς ίχνη, παρά μόνο ένα εσωτερικό σημάδι δισταγμού. Το κάθε φύλλο μια ιδιαίτερη τροχιά, το κάθε τηλεοπτικό πρόσωπο και το σημάδι του.
Στεγνώνοντας γρήγορα από τη ζέστη που παίζει κρυφτό με τα πρωτοβρόχια, οι φθινοπωρινές μεταβάσεις είναι αισιόδοξες και γελαστές. Η αβεβαιότητα των μεταβάσεων είναι δημιουργική, σαν την επιθυμία της δημιουργίας. Αντικαθιστά τη σιγουριά με τον αναστοχασμό, την καταστροφική αυτάρκεια με τις συνεργασίες, το ασπρόμαυρο με την ποικιλία των χρωματικών συνδυασμών.
Οι μεταβάσεις έχουν ανάγκη και κάποια σχετικά σταθερά σημεία, που μεταβάλλονται με διαφορετικό ρυθμό ή μένουν αμετάβλητα. Αν δεν μένει κάτι σταθερό, δεν μπορείς να αντιληφθείς ότι κινείσαι. Σαν τον φάρο που φωτίζει όχι για να βλέπει, αλλά για να τον βλέπουν. Ή σαν τη μνήμη του σχολείου, των παλιών συμμαθητών και συμμαθητριών, που συχνά μένει φωτογραφική, αμετάβλητη. Ο φάρος σημαίνει. Το σχολείο θέλει να διαφωτίζει, να μπορούν τα μέλη του να διακρίνουν τα σήματα, τις πολλαπλές σημασίες, να τις συνδέουν και να μετέχουν στην εξέλιξή τους.
Το σχολείο είναι μια φθινοπωρινή μετάβαση. Αισιόδοξο και μελαγχολικό. Ανοίγει γνωστικές διαδρομές και πολιτισμικές γέφυρες, καλλιεργεί την αρχιτεκτονική της μνήμης και την αισθητική της δράσης, κοινές αναφορές για την κοινωνία που εξελίσσεται.
Για κάποιες πόλεις οι φάροι είναι τα σύμβολά τους. Ο φάρος της Αλεξάνδρειας, το Άγαλμα της Ελευθερίας, ο φάρος που δώρισαν οι Γάλλοι. Σήμερα είναι αλλιώς η Αλεξάνδρεια, αλλιώς οι Γάλλοι, αλλιώς οι σημασίες των φάρων. Για κάποια προσφυγόπουλα, που ακόμα δεν γνωρίζουν τις σημασίες των σημάτων, μπορεί να σημαίνουν τα πυρωμένα μάτια κάποιου μυθικού τέρατος. Αλληλεπιδρούν οι φάροι με τους ανθρώπους και τους πολιτισμούς, σαν τις μεταβάσεις του φετινού φθινοπώρου.
*Ο Φραγκίσκος Καλαβάσης είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιου Αιγαίου
