«Δεν πρέπει να υπάρχουν λευκές σελίδες στα βιβλία σχολικής Ιστορίας» δήλωσε προσφάτως ο υπουργός Παιδείας Ν. Φίλης αναφερόμενος στον ελληνικό Εμφύλιο, έναν πόλεμο που κυριολεκτικά σάρωσε τα πάντα. Η σημασία του φαίνεται -μεταξύ άλλων- και στα «απόνερά» του, που κράτησαν ώς το τέλος της απριλιανής δικτατορίας, δηλαδή σχεδόν δεκαπλάσιο χρόνο σε σχέση με την τριετή ένοπλη σύρραξη. Με όλη την επιρροή του στα μετέπειτα, ο Εμφύλιος αποτέλεσε για τις αντιμαχόμενες πλευρές θέμα «ταμπού». Το 1966, για παράδειγμα, «κόπηκε» η έκδοση σχετικής διδακτορικής διατριβής. Παράλληλα η επίσημη γραμμή του ΚΚΕ για πολλά χρόνια ήταν ότι τα βιώματα των μαχητών του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας ήταν λιγότερο «άξια προσοχής» σε σύγκριση με άλλα θέματα, όπως οι εκτελέσεις ή το κολαστήριο της Μακρονήσου.
Η εκατέρωθεν σιωπή δείχνει -αν μη τι άλλο- την έλλειψη παρρησίας από κάθε πλευρά να παραδεχθεί τα «αμαρτήματά» της, τακτική ευθέως ανάλογη με αυτήν που εφαρμόστηκε και στη συγγραφή των σχολικών βιβλίων Ιστορίας: «σώπα και μην ξύνεις πληγές». Μόνο που ο στρουθοκαμηλισμός δεν λύνει το πρόβλημα. Και να που τώρα, 70 χρόνια μετά και με τα πάθη σε ύφεση, βγάζουμε δειλά δειλά το κεφάλι από την άμμο και αναζητούμε -επιτέλους- την πολιτικά ορθή διδασκαλία του Εμφυλίου.
Ιδού λοιπόν οι «τεχνικές λεπτομέρειες». Η Νεότερη Ιστορία διδάσκεται στη Γ' Λυκείου και στη Γ' Γυμνασίου. Στη Γ' Λυκείου ελάχιστοι μαθητές την επιλέγουν ως πέμπτο μάθημα για τις πανελλήνιες εξετάσεις (μόλις 534 το 2015 έναντι 50.350 που επέλεξαν τη Βιολογία). Το μάθημα εξετάζεται ενδοσχολικά, όπερ έστι μεθερμηνευόμενον «χάσιμο χρόνου», «ώρα του παιδιού» ή αλλιώς «λεύκανση» -καραμπινάτη- των σελίδων όχι μόνο του Εμφυλίου, αλλά ολόκληρης της νεότερης ιστορίας. Στο Γυμνάσιο πάλι ο Εμφύλιος συναντάται μόλις στο τελευταίο κεφαλαίο του σχολικού εγχειριδίου, εκεί δηλαδή όπου δεν «φτάνει» σχεδόν κανένας διδάσκων.
Τέλος, ας σημειωθεί ότι η ιστορική αφήγηση στο βιβλίο του Γυμνασίου αγγίζει τις 586 λέξεις ενώ σε αυτό του Λυκείου (εμπνευσμένη, φαίνεται, από το ιδανικό του... λακωνίζειν) μόλις τις 236! Στο ίδιο εγχειρίδιο η ελληνική επανάσταση εκτείνεται σε 18 ολόκληρες σελίδες (μαζί με εικόνες, πίνακες και παραθέματα). Συγχωρέστε με, αλλά προτιμώ να τετραγωνίσω τον κύκλο παρά να διδάξω στους μαθητές μου τον ελληνικό Εμφύλιο ως άσκηση περίληψης...
Ποια είναι όμως η αιτία αυτής της ολιγολογίας; Γιατί τα σχολικά εγχειρίδια αλλά και η ελληνική κοινωνία εν γένει τηρούν απαράβατα -και παρατεταμένα- αυτήν την ιδιότυπη ομερτά; Η ερευνήτρια Τασούλα Βερβενιώτη έγραψε κάποτε ότι: «Συνήθως αυτά που δεν θέλουμε να θυμόμαστε είναι όσα δεν μας κάνουν υπερήφανους, όσα ντρεπόμαστε να ομολογήσουμε. Και ο ελληνικός Εμφύλιος ανήκει σ' αυτήν την κατηγορία».
Το πρόβλημα βέβαια δεν σταματά στην επιλεκτική μνήμη· εκτείνεται και στην κατασκευασμένη μνήμη. Τη μνήμη που χαρίζει σε «Εμάς» τον τίτλο του δίκαιου, του γενναίου και του ήρωα, ενώ στην «άλλη πλευρά» αυτόν του άδικου, του δειλού και του ρίψασπι. Γιατί η μνήμη και η μελέτη του Εμφυλίου χαρακτηρίστηκαν εν πολλοίς (ή τουλάχιστον χαρακτηρίζονταν μέχρι προσφάτως) και από αυτό το σφάλμα, τον μονόδρομο της απόδοσης ευθυνών, του «τις πταίει».
Δεν είναι πάντα χωρίς νόημα η αναζήτηση ευθυνών· δεν πρέπει όμως να αποτελεί αυτοσκοπό. Περιοριστήκαμε συχνά στο να δικάσουμε και να καταδικάσουμε την άλλη πλευρά εκεί που θα έπρεπε να προσπαθήσουμε να την εννοήσουμε και να την κατανοήσουμε, να μπούμε στη βάσανο τού να αντιληφθούμε τα κίνητρα, τις σκοπιμότητες ή τις αιτίες της συμπεριφοράς της.
Για μας τους εκπαιδευτικούς δύο πρέπει να είναι τα σχετικά προτάγματα: το να μιλάμε ανοιχτά στη σχολική τάξη για τον Εμφύλιο και το να μην επιδοθούμε σε κυνήγι μαγισσών, που μόνο μίσος και εκδικητικές τάσεις μπορεί να σταλάξει στις ψυχές των μαθητών. Κι αυτά δεν τα χρωστάμε μόνο στα παιδιά· αποτελούν οφειλή και σε όσους υπέστησαν τις συνέπειές του, σ’ αυτούς που έφυγαν αλλά και σ’ αυτούς που ζουν ακόμη.
* Ο Κώστας Κουτρουμπάκης είναι φιλόλογος στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση
