Η επιλύχνιος ακολουθία είναι ο πιο γλυκός ύμνος του Εσπερινού. Όποιος έχει μυρίσει το λιβάνι του ξέρει. Από τη μια μεριά σε πλημμυρίζει μια βαθειά λύπη. Είναι η λύπη του τέλους. Δύει ο ήλιος, πέφτει το φως, τελειώνει η μέρα. Απ' την άλλη, όμως, σε διαπερνά μια διάχυτη αίσθηση αχρονίας. Ο υγρός οφθαλμός σε κοιτάζει διαπεραστικά από το κέντρο του θόλου και σ’ αγαπάει, σαν να 'χε από πάντα αυτό το δικαίωμα. Κι ο ψάλτης στο στασίδι, κοιτώντας τη φθαρτή και πεπερασμένη εικόνα σου, υμνεί ήσυχα το Άλλο. Εκείνο που δεν έχει τέλος κι αρχή.
Ο κυβευτικός υλισμός κι ο μετρημένος αγνωστικισμός στον οποίο έχουμε προσχωρήσει μας προστατεύουν. Αρκούμαστε στο σίγουρο τέλος μας και δεν ρωτάμε πια αν υπάρχει πράγματι κάτι που δεν έχει τέλος κι αρχή. Ό,τι υπάρχει, υπάρχει και ό,τι νιώθουμε, νιώθουμε μέσα στον χρόνο που μας έχει παραδοθεί. Αλλά ο στίχος στο τραγούδι του Μπρέγκοβιτς έρχεται και ξανάρχεται απειλητικός, με μια συνάρτηση που δεν συγκλίνει: Ο άνθρωπος σκέφτεται, το άλογο σκέφτεται, το πρόβατο σκέφτεται -όλα τα ζώα, τέλος πάντων, σκέφτονται, αλλά το ψάρι όχι. Το ψάρι δεν σκέφτεται γιατί τα ξέρει όλα.
Τέλος καλοκαιριού, εσπερινή περισυλλογή. Και τι δεν πίστεψε αυτός ο κόσμος που μαζευόταν κάποτε στις πλατείες. Ότι θα πάρουν μια ανάσα οι φτωχοί, ότι θα υπάρξει μια ανάταση. Κι ότι θα ισχύει από 'δώ και πέρα η κάθε λέξη του Συντάγματος. Κοντά δυο χρόνια κι ελάχιστα έχουν αλλάξει. Ας μην γελιόμαστε. Δεν φταίει ο ένας ή ο άλλος που αθέτησαν τις υποσχέσεις τους. Δεν φταίν’ οι εκπρόσωποι. Τα ορμητικά νερά που συμπαρασύρουν ανθρώπους, συναισθήματα, καταστάσεις έρχονται από μακριά και πάνε ακόμη μακρύτερα. Το θέμα λοιπόν δεν είναι να αναλύσουμε τους στροβίλους που σχηματίζονται στον αφρό, αλλά να καταλάβουμε τι πραγματικά συμβαίνει μ' εκείνο το ψάρι. Το ψάρι που κολυμπάει αντίθετα στη ροή γιατί, όπως είπαμε, τα ξέρει όλα.
Είναι αιώνια η διελκυστίνδα ανάμεσα στους αντικειμενικούς όρους και τον υποκειμενικό παράγοντα. Οι κλασικοί μάς παρέδωσαν ένα κλειδί που ανοίγει όλες τις πόρτες. Καταλάβαμε γιατί συμβαίνουν οι κρίσεις, οι πόλεμοι, οι γενοκτονίες. Μάθαμε τι είναι μισθός, τιμή, κέρδος. Μετά, όμως, το έδαφος άρχισε να γίνεται ολισθηρό. Εκεί που είχαμε τους αριστερούς για περίπου αγίους και οσιομάρτυρες, μάθαμε ότι στον «χώρο» παρεπιδημούν και κάτι άλλοι. Δεν θα θυμίσω πρώην και νυν. Όσοι αναμείχθηκαν με τον έναν ή τον άλλον τρόπο στα δημόσια ξέρουν: Όλα τάχει ο μπαχτσές.
Σε όποιον μου έθετε αυτό το πρόβλημα προεκλογικά είχα έτοιμη την απάντηση. Είμαστε -τους έλεγα- ένα μεγάλο λαϊκό κόμμα. Κι εκεί μέσα ανθούν όλα τα είδη και οι ποικιλίες. Έχουν, όμως, γνώσιν οι φύλακες.
Ε, δεν είχαν! Ή, καλύτερα, κόμμα, διάστημα, λάθος -όπως θα έλεγε κι ο Σεφέρης. Η κυρίαρχη ιδεολογία λέγεται κυρίαρχη για έναν και μόνο λόγο: Επειδή κυριαρχεί. Καθορίζει τις στάσεις, επηρεάζει τις αποφάσεις, συγχέει το νόμιμο με το ηθικό, σχετικοποιεί τις αξίες. Και έτσι μπορεί να κάνει το κρέας ψάρι.
Το άχρονο και το θείο που φωτίζουν τον Εσπερινό μας θα βρίσκονται όμως πάντα εκεί. Όπως και να το ονομάσουμε, ο πόθος, η τάση, ο αγώνας για έναν πιο δίκαιο κόσμο θα σπρώχνει πάντοτε για να βγει, σαν το μπουμπούκι που θέλει ν' ανοίξει και να γίνει λουλούδι. Άλλοι σκέφτονται βέβαια «καλά, ζήσε μαύρε μου να φας τριφύλλι» κι άλλοι αισθάνονται μια βαθιά σιγουριά γιατί πιστεύουν ότι τα όνειρά τους θα πάρουν κάποτε εκδίκηση.
Αν σας ζορίζουν αυτά τα διλήμματα -όπως κι εμένα-, ελάτε να ψάλουμε μαζί με τον Αγιαλέξανδρο και τον μακαρίτη τον μπαρμπα - Θόδωρο το Φως Ιλαρόν. Μην πιστεύετε τον Κεμάλ. Ο κόσμος δεν θ' αλλάξει με φωτιά, αλλά με αυτό το υπέροχο Φως, που ζεσταίνει μαλακά την ψυχή μας και λιώνει υπομονετικά την αιώνια διχοτομία μας.
