Σύμφωνα με τον θρύλο, η Οθωμανική Αυτοκρατορία ιδρύθηκε, εν έτει 1299, σε μία σκηνή εκστρατείας από τον στρατηλάτη και πρώτο ηγεμόνα της, Οσμάν τον Α'. Έως το έτος 1669 (άλωση της Κρήτης), δηλαδή σε ολιγότερο από τετρακόσια χρόνια, η ηγεμονία των απογόνων του Οσμάν είχε θεμελιωθεί μεταξύ δύο ηπείρων, με την ελληνική χερσόνησο να αποτελεί έναν εκ των δύο γεωφυσικών πυλώνων της. Διόλου ευκαταφρόνητο επίτευγμα για ένα φύλο εκ των μογγολικών έφιππων νομάδων πορευόμενο, προς δυσμάς, προς τη θερμή θάλασσα.
Όπως κάθε νομάς που σέβεται τον εαυτό του, οι Οθωμανοί λειτουργούσαν παρασιτικά εν σχέσει με τους κατακτημένους πληθυσμούς. Από κάθε πληθυσμό υιοθετούσαν τα πολιτισμικά στοιχεία τα οποία θεωρούσαν πως τους ενδυνάμωναν. Δεν αρκέστηκαν όμως μόνο σε αυτό. Η παρασιτική πολιτική επεκτάθηκε και στους καθ’ εαυτόν υπόδουλους (βλ. παιδομάζωμα, γενίτσαροι, χαρέμια), οπότε οι Οθωμανοί επιδέχτηκαν πολλαπλές επιμειξίες εν ονόματι της βιολογικής και πληθυσμιακής ενδυνάμωσης της ολιγοπληθούς φυλής τους. Το στοιχείο αυτό αποτέλεσε την «καινοτομία» που τους διαφοροποιούσε από άλλους νομάδες που για κανένα λόγο δεν επιδέχονταν την επιμειξία με τον κατακτημένο (βλ. γερμανικά φύλα).
Επί βασιλείας Σελίμ του Α', αρχές 16ου αιώνα, ξεκινούν οι πρώτες «μεταρρυθμίσεις»: το περίφημο Γενισμέ (τουρκ. Yenisme), η θεσμοθέτηση της πολιτικής της στοχευμένης αναζήτησης ταλαντούχων μονάδων προερχόμενων από τους κατακτημένους πληθυσμούς για τη στελέχωση επιστημονικών και διοικητικών ρόλων. Την πολιτική αυτή ανέπτυξε περαιτέρω ο υιός του Σελίμ, ο γνωστός σε όλους μας Σουλεϊμάν ο Μεγαλοπρεπής. Δημιουργήματα του Γενισμέ ήταν οι ελληνικής καταγωγής μέγας βεζύρης (πρωθυπουργός) Ιμπραήμ Πασάς ο Παργαλής και καπουδάν πασάς (αρχηγός στόλου) Χιζίρ Χαϊρεντίν Μπαρμπαρόσα.
Αυτή η ιδιόμορφη «αξιοκρατία» προσέδιδε στην Αυτοκρατορία σημαντική προστιθέμενη αξία και αναπτυξιακή προοπτική, περαιτέρω δε και περιβάλλον εσωτερικής γαλήνης και ειρήνης αναμεταξύ των κατεστημένων λαών, γιατί πλέον διοικούνταν από ταλαντούχους «ομογενείς» τους που «επιστοποιούντο» από την Υψηλή Πύλη. Το Γενισμέ όμως με την πάροδο των αιώνων δημιούργησε έθιμα αποκέντρωσης ρόλων και αρμοδιοτήτων τόσο ισχυρά στο συλλογικό υποσυνείδητο ώστε να τείνουν να καταστήσουν τον Σουλτάνο και Μεγάλο Χαλίφη έναν μονάρχη «συντονιστή», σχεδόν διακοσμητικό στοιχείο. Περί τα μέσα του 18ου αιώνα οι ημιαυτόνομες ζώνες (βλ. Μπεϊλίκι Μάνης, Ηγεμονία Σάμου, Παραδουνάβιες Ηγεμονίες) άρχισαν να αναπτύσσουν de facto ανεξάρτητη θεσμική λειτουργία μη θεωρώντας απαραίτητο πια να καταβάλλουν το συμπεφωνημένο με τον Σουλτάνο χαράτσι (φόρο υποτέλειας) κατά το πέρας κάθε οικονομικού έτους. Η Οθωμανική Αυτοκρατορία είχε επί της ουσίας κατακτηθεί εκ των έσω.
Στα 1831 όμως ο Σουλτάνος Αμντούλ Χαμίτ ο Α' θεσμοθέτησε το Τανζιμάτ (Tanzimat), μια σειρά μεταρρυθμίσεων στο πλαίσιο μίας πιο συγκεντρωτικής ημι-συνταγματικής μοναρχίας. Ο Σουλτάνος χάραξε πολιτική στα πρότυπα της πεφωτισμένης δεσποτείας διαφυλάττοντας για τον εαυτό του τον ρόλο του εισηγητή των δυτικογενών μεταρρυθμίσεων. Αναγνώριση των πολιτισμικών δικαιωμάτων των μειονοτήτων, οθωμανική υπηκοότητα για όλους, ειδικά εμποροδικεία στο πλαίσιο του ναπολεοντείου εμπορικού νόμου, αστικοποίηση του δικαίου της ιδιοκτησίας, κοινοβούλιο αποτελούμενο από εφέντηδες (καταξιωμένους Οθωμανούς) προερχόμενους από όλες σχεδόν τις εθνοτικές ομάδες ήταν οι μεταρρυθμίσεις που θα διατηρούσαν τη συνοχή του πολυεθνικού οθωμανικού κράτους και θα διασφάλιζαν την αρμονική και παραγωγική συνύπαρξή του με την Ευρώπη. Το Τανζιμάτ για τουλάχιστον εβδομήντα χρόνια διαμόρφωσε ένα φιλελεύθερο πολιτισμικό μωσαϊκό καθ’ όλο το γεωγραφικό πλάτος της μικρασιατικής χερσονήσου με θεματοφύλακα τον ίδιο τον Σουλτάνο.
Μόνο που οι επενδύσεις σε έργα υποδομής των Φράγκων, οι τραπεζικές και κολλυβιστικές δραστηριότητες των Ελλήνων του Πόντου, των Εβραίων και των Αρμενίων και η αγροτική, βιοτεχνική και τουριστική επιχειρηματικότητα των Ρωμιών παρήγαγαν πλούτο για τη συντήρηση του αχανούς οθωμανικού γραφειοκρατικού μηχανισμού, όχι όμως για την αναδιανομή υπέρ των κοινωνικά περιθωριοποιημένων και αναλφάβητων τουρκικών μαζών της Ανατολίας.
Αυτό το «κενό» πολιτικής αξιοποίησε ο Μουσταφά Κεμάλ για να ενοποιήσει υπό το Κίνημα των Νεο-Τούρκων, περί τις αρχές του 20ού αιώνα, τους απανταχού κοινωνικά αποκλεισμένους της τουρκιάς. Οι ξένοι εκμεταλλευτές και ο υπηρέτης των συμφερόντων τους Σουλτάνος έπρεπε να φύγουν πάση θυσία από τον φυσικό χώρο των Τούρκων. Η Τουρκία ανήκε δικαιωματικά στους (γηγενείς) Τούρκους, όχι στους (ανάμεικτους) Οθωμανούς.
Ο Κεμάλ ήταν ακριβώς ο άνθρωπος-κλειδί που πρόσμενε η κατασκοπεία του Κάιζερ για να δρομολογήσει το πρόγραμμα «τελικής λύσης», οριστικού ξεριζωμού του ελληνικού επιχειρηματικού-πολιτισμικού στοιχείου της Μ. Ασίας ούτως ώστε να διασφαλιστεί μονοπωλιακά για τις γερμανικές διεθνικές επιχειρήσεις η παραχώρηση της κατασκευής του υπεριρανικού σιδηροδρόμου. Σημειωτέον, η απόπειρα του Κάιζερ να εντάξει την Ελλάδα υπό τη γερμανική σφαίρα επιρροής μέσω του γερμανόφιλου γαμπρού του Κωνσταντίνου του Α' είχε πρωτίστως αποτύχει λόγω της αποπομπής του τελευταίου από τη χώρα το 1916 από τους Βενιζελικούς. Ο Κεμάλ επικράτησε, ίδρυσε το εθνικό κράτος της Τουρκικής Δημοκρατίας με θεσμούς εμπνευσμένους από τα δυτικά αστικοδημοκρατικά πρότυπα. Ο ίδιος και οι συνεχιστές του όμως δεν κατάφεραν να καταργήσουν τις κοινωνικές δομές-υπολείμματα του οθωμανικού κράτους.
Η Κωνσταντινούπολη, η Σμύρνη και το Μπόντρουμ ως δυτικοφανής «βιτρίνα» και σήμερα καλύπτουν, όπως άλλοτε επί Οθωμανικής διοικήσεως, την τραχιά όψη της Τουρκίας των αντιμαχόμενων θρησκευτικών συλλογικοτήτων και των οικονομικών ολιγαρχιών. Ο Ερντογάν έχει λοιπόν το πεδίο δράσης για να ομογενοποιήσει την αέναα μετασχηματιζόμενη ανατολίτικη συνείδηση των Τούρκων. Προς ποια κατεύθυνση; Σίγουρα δεν φαίνεται να είναι προς τας «δυσμάς».
Δημήτρης Π. Κυριακαράκος, δικηγόρος LLM (London Metropolitan University) Διεθνούς και Συγκριτικού Δικαίου Οικονομίας/Εμπορίου
